دهه فجر، سرآغاز طلوع اسلام، خاستگاه ارزش‌های اسلامی، مقطع رهایی ملت ایران و بخشی از تاریخ ماست که گذشته را از آینده جدا ساخته است. در دهه فجر اسلام تولدی دوباره یافت و این دهه در تاریخ ایران نقطه‌ای تعیین کننده و بی‌مانند به شمارمی‌رود. تا قبل از انقلاب اسلامی، در ایران نظام اسلامی وجود نداشت و رابطه پادشاهان با مردم رابطه «غالب و مغلوب» و «سلطان و رعیت» بود و پادشاهان احساس می‌کردند که فاتحینی هستند که بر مردم غلبه یافته‌اند و حضرت امام (رضوان‌الله‌تعالی‌علیه) این سلسله معیوب را قطع کردند و نقطه ی عطفی در تاریخ ایران بوجود آوردند و شمشیر اسلام مردم را علیه دشمنان اسلام، مردم و استعمارگران به کار گرفتند. دهه انقلاب از ترشحات اسلام است و آئینه‌ای است که خورشید اسلام در او درخشید و این دهه باید با عظمت هرچه تمامتر برگزارشود. این مراسم را با هیجان‌های عاطفی صحیح باید با طراوت و تازه کرد. در مذهب ما، احساسات، گریه و شادی، حب و بغض و عشق و نفرت جایگاه والایی دارد. از این رو جشن‌های دهه فجر می‌بایستی همچون مراسم و اعیاد مذهبی گرامی داشته شود و مردمی باشد. آنچه که برای ما لازم است، این است که آحاد مردم، مسئولین، غیر مسئولین، بخصوص جوان‌ها، بخصوص کسانی که سخن و حرفشان تاثیر دارد، احساس مسئولیت حضور در صحنه را از دست ندهند. هیچ کس نگوید من تکلیفی ندارم، من مسئولیتی ندارم؛ همه مسئولند
دهه فجر انقلاب اسلامی
دههٔ فجر انقلاب اسلامی در ادبیات سیاسی نظام جمهوری اسلامی ایران به روزهای ۱۲ تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ش گفته می‌شود که طی آن امام خمینی بعد از تبعید چهارده ساله در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ش به ایران وارد شد و در پایان در ۲۲ بهمن با اعلام بی‌طرفی ارتش شاهنشاهی، دودمان پهلوی سقوط کرد و انقلاب اسلامی ایران رخ داد.
تا سال ۱۳۶۰ چنین اصطلاحی وجود نداشت و عبدالمجید معادیخواه، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، بود که برای نخستین بار در سال ۱۳۶۰ ده روز پس از ورود امام خمینی به ایران تا روز ۲۲ بهمن را «دههٔ فجر» نامید. تعداد روزهای بین ۱۲ بهمن تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ش درواقع نه ۱۰ روز، بلکه ۱۱ روز است و مسئولان برگزارکنندهٔ مراسم برای رفع این مشکل مبنای وقوع انقلاب را در سپیده‌دم روز ۲۲ بهمن قرار دادند تا این فاصله به ده روز برسد و عنوان «دههٔ فجر» برای این مراسم عنوانی درست باشد.
نامگذاری
دهه فجر یا دهه فجر انقلاب اسلامی، به مدت زمان ۱۲ تا ۲۲ بهمن‌ماه در تاریخ معاصر ایران اطلاق می‌شود. این ایام به یادآوری وقایع مهمی از تاریخ انقلاب اسلامی ایران اختصاص دارد که شامل بازگشت امام خمینی به ایران و سقوط نظام سلطنت پهلوی در سال ۱۳۵۷ است. در نخستین و دومین سالگرد پیروزی انقلاب، برگزارکنندگان جشن‌ها از عبارت «هفته جشن‌های سالگرد انقلاب» برای توصیف این ایام استفاده می‌کردند و مدت مراسم را هفت روز تعیین می‌کردند. این ایام با نام «ایام‌الله» شناخته می‌شد. از سال ۱۳۶۰، عبدالمجید معادیخواه پیشنهاد داد که مدت مراسم به ده روز افزایش یابد و از روز ۱۲ بهمن، زمان ورود امام خمینی به ایران، تا ۲۲ بهمن محاسبه شود. این پیشنهاد برگرفته از آیات آغازین سوره فجر در قرآن بود که به شب‌های ده‌گانه سوگند می‌خورد. پیش از این، یاسر عرفات و امام خمینی انقلاب اسلامی ایران را «انفجار نور» توصیف کرده بودند. با اینکه تعداد روزهای بین ۱۲ تا ۲۲ بهمن در ابتدا ۱۱ روز بود، پس از مدتی برای حل این تناقض، موافقت شد که این ده روز از سپیده دم ۱۲ بهمن آغاز شود تا به دهه فجر تبدیل گردد.
وقایع در دهه فجر
پس از فرار محمدرضا پهلوی از ایران در دی‌ماه ۱۳۵۷، دولت شاپور بختیار تلاش کرد تا از ایجاد آشوب جلوگیری کند. وی در پیامی به امام خمینی که در پاریس بود، از او خواست که از نقد دولت مستقر خودداری کند و تهدید به ممانعت از بازگشت به ایران کرد. بختیار همچنین در شورای امنیت ملی تصمیم به بستن فرودگاه‌ها گرفت، اما اعتراضات به این تصمیم و ناکامی در دیدار با امام خمینی، موجب صدور فرمان بازگشایی فرودگاه‌ها در ۹ بهمن شد. در ساعت ۱ بامداد ۱۲ بهمن، امام خمینی با ۱۵۰ همراه خود از پاریس عازم تهران شد. برای اطمینان از ایمنی پرواز، بیشتر مسافران از خبرنگاران خارجی انتخاب شدند و هواپیما با ظرفیت کمتری به پرواز درآمد تا سوخت کافی حمل شود. کمیته‌ای به نام «کمیته استقبال» به منظور تأمین امنیت و هماهنگی برای استقبال از امام خمینی در تهران شکل گرفت.
در روز ۱۲ بهمن، استقبال گسترده‌ای در تهران از امام خمینی به عمل آمد، به طوری که طول جمعیت به ۲۴ کیلومتر رسید. امام خمینی در ساعت ۹:۳۰ صبح وارد فرودگاه مهرآباد شد و در سخنرانی خود نظام سلطنتی را غیرعقلانی خواند و مجلس‌های سنا و شورای ملی را منحل اعلام کرد. او همچنین وعده داد که دولت جدیدی به زودی تشکیل خواهد شد. سپس به منزل علی‌اکبر کشاورز رفت و شب به مدرسه رفاه منتقل شد.
در ۱۳ بهمن، امام خمینی قصد داشت در دانشگاه تهران سخنرانی کند، اما به دلیل ازدحام جمعیت، به مدرسه رفاه برگشت. در این مدت، جلسات مختلفی با گروه‌های مختلف داشت و برنامه‌هایی برای دیدار عمومی با مردم برگزار شد. این دیدارها تا ۲۰ بهمن ادامه یافت. در همین روز، دانشجویان ایرانی مقیم آمریکا در مقابل کاخ سفید تظاهرات کردند.
در ۱۴ بهمن، اولین مصاحبه مطبوعاتی امام خمینی در مدرسه علوی با حضور حدود ۳۰۰ خبرنگار ایرانی و خارجی برگزار شد. در این مصاحبه، امام خمینی از تأسیس نظام جمهوری اسلامی و اعضای شورای انقلاب سخن گفت و از ارتشیان خواست به انقلاب بپیوندند. همچنین تعدادی از وزرای دولت‌های پیشین پهلوی بازداشت شدند و مقامات دولتی ممنوع‌الخروج شدند. همین روز، دولت موقت به نخست‌وزیری مهدی بازرگان تأسیس گردید.
در ۱۵ بهمن ۱۳۵۷، امام خمینی حکم نخست‌وزیری مهدی بازرگان را صادر کرد و از مردم خواسته شد که تظاهرات خود را تا سقوط حکومت پهلوی ادامه دهند. در این روز، تعدادی از علمای شیعه از جمله سید محمدباقر صدر و سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی از امام خمینی حمایت کردند و برخی از نمایندگان مستعفی مجلس با او دیدار کردند.
در ۱۶ بهمن، حکم نخست‌وزیری مهدی بازرگان در یک مصاحبه مطبوعاتی اعلام شد و وی مأمور تشکیل دولت موقت شد. این دولت وظیفه داشت شرایط برگزاری همه‌پرسی برای تغییر نظام سیاسی ایران و تصویب قانون اساسی جدید را فراهم کند. در همین روز، تظاهراتی علیه بختیار و تأیید نخست‌وزیری بازرگان برگزار شد. همچنین بختیار قرارداد تحویل تجهیزات نظامی از آمریکا را لغو کرد و اعلام کرد که ایران از پیمان دفاعی سنتو خارج شده است.
در ۱۷ بهمن، مهدی بازرگان از فعالیت‌های خود در نهضت آزادی کناره‌گیری کرد و به مدرسه علوی نقل‌مکان کرد تا پست نخست‌وزیری را بپذیرد. امام خمینی در این روز با جمعی از نیروهای دریایی ارتش دیدار کرد. بختیار در مجلس شورای ملی لایحه انحلال ساواک را به تصویب رساند و از تمایل خود برای مذاکره با مخالفان سخن گفت، در حالی که از استعفا از نخست‌وزیری خودداری می‌کرد.
در ۱۸ بهمن، کارکنان اعتصاب‌کرده رادیو و تلویزیون ملی ایران موفق شدند کانال ۱۰ را به پخش سخنرانی‌ها و اعلامیه‌های امام خمینی اختصاص دهند که بعدها به شبکه انقلاب مشهور شد. در این روز، برخی از نمایندگان مجلس استعفا دادند و فرماندار تهران ساعات حکومت نظامی را کاهش داد.
در ۱۹ بهمن ۱۳۵۷، بزرگ‌ترین راهپیمایی انقلاب در حمایت از دولت موقت برگزار شد. در این راهپیمایی که حدود ۱۰۰ هزار نفر از مناطق مختلف تهران به سمت میدان آزادی حرکت کردند، یک قطعنامه هفت ماده‌ای علیه نظام استبدادی به تصویب رسید. همچنین در این روز، جعفر شریف‌امامی از ایران خارج شد و نخستین نماینده انجمن شهر تهران استعفا داد. گروهی از ارتشی‌ها در مقابل امام خمینی رژه رفتند و حمایت خود را اعلام کردند.
در ۲۰ بهمن، مردم در دانشگاه تهران گرد هم آمدند تا سخنرانی رئیس دولت موقت، مهدی بازرگان، را بشنوند. بازرگان در این سخنرانی اعلام کرد که اعضای دولت موقت به زودی معرفی خواهند شد. این سخنرانی از رادیو و تلویزیون پخش شد. دولت بختیار در پیامی رژه ارتش در برابر امام خمینی را تکذیب و عکس‌های منتشرشده در این خصوص را تقلبی دانست.
در ۲۱ بهمن، درگیری‌های مسلحانه شدیدی بین مردم و نیروهای دولتی رخ داد. جنگ تانک‌ها با مردم مسلح باعث کشته و زخمی شدن صدها نفر شد. امام خمینی تهدید کرد که در صورت ادامه کشتار، حکم جهاد خواهد داد. در این روز، درگیری‌هایی در شهر گرگان به کشته شدن تعدادی از انقلابیون انجامید. امام خمینی همچنین سوگند وفاداری ارتش را باطل اعلام کرد. همچنین چندین کلانتری توسط گروه‌های مسلح مردمی تسخیر شدند. فرمانداری نظامی تهران اعلامیه‌ای صادر کرد که به موجب آن رفت‌وآمد مردم محدود شد، اما مردم عملاً آن را نادیده گرفتند.
در ۲۲ بهمن، درگیری‌های شدید بین لشکر گارد و همافران نیروی هوایی ادامه یافت و بیشتر کلانتری‌ها، پاسگاه‌های ژاندارمری و قرارگاه‌های پلیس و ارتش به تصرف مردم و همافران درآمد. امام خمینی ارتش گارد را به حکم جهاد تهدید کرد. بختیار در این روز حکومت نظامی را اعلام کرد. اما شورای فرماندهان نیروهای مسلح در ستاد مشترک تشکیل جلسه داد و پس از تصویب بی‌طرفی ارتش، اعلامیه‌ای مبنی بر پایان حکومت پهلوی صادر شد. این اعلامیه به صورت رسمی از رادیو تلویزیون پخش شد و لحظه‌ای بعد، نیروهای انقلاب محوطه رادیو تلویزیون را تصرف کردند و خبر سقوط رژیم سلطنتی پهلوی اعلام شد.
مراسم دهه فجر
تاریخچه
هر ساله، در ایام دهه فجر مراسم و یادبودهای مختلفی برای گرامیداشت پیروزی انقلاب اسلامی در ایران برگزار می‌شود. نخستین جشن دهه فجر همزمان با پانزدهمین قرن هجرت پیامبر اسلام به مدینه برگزار شد و در ابتدا نام آن «دهه جشن‌ها» بود که اجرای آن به ستادی با همین نام سپرده شد. در ۱۵ بهمن ۱۳۵۸ (مصادف با ۱۷ ربیع‌الاول ۱۴۰۰ق)، یک راهپیمایی بزرگ در تهران برگزار شد. در این مراسم، مراسم‌های مختلفی در بهشت زهرا با حضور مهمانان داخلی و خارجی برگزار گردید و ابوالحسن بنی‌صدر سخنران این مراسم بود. امام خمینی نیز پیامی به مناسبت این جشن صادر کرد.
در سالگرد دوم پیروزی انقلاب، به دلیل شرایط جنگی و هزینه‌های زیاد، مراسم به سه روز محدود شد و از تاریخ ۲۲ تا ۲۴ بهمن ۱۳۵۹ برگزار گردید. این مراسم تحت نظارت سازمان بنیاد شهید قرار گرفت. از سال ۱۳۶۰ به بعد، ستادی تحت عنوان «ستاد برگزاری مراسم دهه فجر» تشکیل شد و جشن‌ها از ۱۲ تا ۲۲ بهمن برگزار گردید.
این مراسم‌ها نه تنها در ایران، بلکه در کشورهای مختلف نیز با همکاری رایزنان فرهنگی برپا می‌شود. کشورهای مانند سوریه، لبنان، غنا، بوسنی، ارمنستان و بلغارستان از جمله مکان‌هایی هستند که مراسم دهه فجر در آنجا برگزار می‌شود. این مراسمات بین‌المللی شامل جشنواره‌ها، نمایشگاه‌ها، نشست‌ها و انتشار کتاب‌ها و محصولات فرهنگی است. هر ساله امام خمینی پیامی برای این مراسم صادر می‌کردند.
جشنواره‌ها و مراسم رسمی
در ایام دهه فجر، جشنواره‌های مختلفی در ایران برگزار می‌شود که جنبه‌های هنری، فرهنگی و ورزشی دارند. جشنواره تئاتر انقلاب اسلامی و جشنواره ورزشی بزرگداشت انقلاب اسلامی از نخستین جشنواره‌های پس از انقلاب بودند که در این ایام برگزار می‌شدند. از سال ۱۳۶۱، جشنواره‌های موسیقی، سینمایی و تئاتر به صورت رسمی و بین‌المللی در ایران برگزار گردید.
در سازمان‌ها و ادارات دولتی، سمینارها و همایش‌هایی به مناسبت این ایام برگزار می‌شود. صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران نیز معمولاً به پخش نماهنگ‌ها و تصاویری از روزهای مبارزات و تظاهرات می‌پردازد. همچنین، برخی از موزه‌ها و نمایشگاه‌ها در این ایام آثار مختلفی در زمینه هنرهای تجسمی با موضوع یا به مناسبت دهه فجر به نمایش می‌گذارند.
جشنواره فجر که بزرگ‌ترین جشنواره فیلم، تئاتر و موسیقی ایران است، همیشه در طول دهه فجر برگزار می‌شود. در روز ۱۲ بهمن، زنگ مدارس به مناسبت سالگرد ورود امام خمینی به ایران در ساعت ۹ و ۲۷ دقیقه نواخته می‌شود. در روز ۲۲ بهمن، آخرین روز از دهه فجر که تعطیل رسمی است، راهپیمایی‌هایی در شهرهای مختلف ایران برگزار می‌شود.
نمادها
در سال ۱۳۶۰، بانگ «الله اکبر» سر دادن در شب ۲۲ بهمن هر سال، توسط شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی پیشنهاد و مرسوم شد. در این ایام، فضای شهری در ایران با آذین‌بندی‌های ویژه‌ای تزیین می‌شود. برگزاری مراسم ۲۲ بهمن، که جشنی ملی و با وسعت میلیونی در شهرهای مختلف ایران برگزار می‌شود، یکی از نمادهای معروف دهه فجر است. این مراسم همچنین در روستاهای ایران نیز برگزار می‌گردد و به عنوان نمادی از انسجام ملی و «تجدید بیعت با آرمان‌های انقلاب اسلامی» از سوی مردم شناخته می‌شود.
شعارهای آمریکاستیزانه، از جمله «مرگ بر آمریکا» و «مرگ بر اسرائیل»، در جریان راهپیمایی ۲۲ بهمن از دیگر نمادهای این مراسم است. تصاویری از رهبران جمهوری اسلامی ایران به همراه پرچم کشور در این مراسم به نمایش گذاشته می‌شود. حضور مسئولان بلندپایه حکومتی و سخنرانی رئیس‌جمهور وقت ایران از مهم‌ترین بخش‌های این مراسم در پایتخت است. تصاویر این مراسم به صورت زنده از شبکه‌های تلویزیونی جمهوری اسلامی ایران پخش می‌شود.
یکی دیگر از نمادهای پرکاربرد در این ایام، تیترهای روزنامه‌های آن دوران است که در معروف‌ترین آن‌ها، تیترهای «امام آمد» و «شاه رفت» به چشم می‌خورد.
تصویر پیاده شدن امام خمینی از هواپیمای ایرفرانس در ۱۲ بهمن، یکی از نمادهای معروف اشاره به دهه فجر و انقلاب ایران است. در این تصویر، امام خمینی توسط مردی با لباس خلبان یا مهماندار هواپیما به آرامی از پله‌های هواپیما هدایت می‌شود. امام خمینی در حالی به ایران بازمی‌گشت که هم‌وطنانش او را به عنوان ناجی انقلاب و پس از قیام‌های مردمی که رژیم شاه محمدرضا پهلوی، حمایت‌شده توسط غرب، را سرنگون کرده بود، مورد استقبال قرار دادند.
گفتاوردها
اکنون که کشور ما دهه فجر و سالروز استقلال و آزادی خود را از چنگال ابَرجنایتکاران جشن می‌گیرد و امید است به همین زودی جشن سقوط حکومت بعثی عراق را بگیریم، این جانب سالروز پیروزی اسلام و کشور و دهه مبارک فجر را به ملت محترم و خصوص شهدا و مجروحین و معلولین و بازماندگان و متعلقان آنان تبریک عرض می‌کنم. پیروزی‌ها و سرافرازی‌ها و افتخارات ملت، مرهون فداکاری این عزیزان و همرزمان آنان است. این فداکاران نشان‌های افتخار بر بازوی ملت و جبین امت‌اند. تاریخ مجاهدات آنان را ضبط و ملائکةاللَّه در دفاتر ملکوتی ثبت می‌نمایند. خداوند تبارک و تعالی از رحمت سرشار خود، شهیدان را برخوردار و آسیب دیدگان و بازماندگان شهدا و خاندان این عزیزان را سلامت و سعادت ابدی عنایت فرماید. سلام بر ملت مبارز و درود بر شهیدان و رزمندگان آسیب دیده و افتخار و سعادت و پیروزی برای مجاهدین اسلام در جبهه‌های دفاع از حق.
