آیین تشتگذاری
 آیین تشتگذاری - اردبیل | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| نام‌های دیگر | تشت‌گردانی |
| موضوع | عزاداری برای امام حسین(ع) |
| زمان | ۲۷ تا ۳۰ ذی‌الحجه |
| نخستین‌دوره | دوره صفویه |
| مکان | مساجد و حسینیه‌ها (اردبیل) |
| دلیل برگزاری | نمادی از ایثار امام حسین(ع) و یارانش در سیراب کردن سپاه حر ابن یزید ریاحی و اسب‌های آنها |
تشتگذاری یا تشت‌گردانی از مراسم سنتی عزاداری در ماه محرم است. تشتگذاری از آیین‌ها و آداب عزاداری و تعزیه منسوب به مناطق آذری‌نشین است. نام این آیین از سال ۹۱ به‌عنوان یکی از آیین‌های عزاداری مختص اردبیل در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
این آیین پیش از آغاز محرم در روزهای ۲۷ ذی‌الحجه تا ۳۰ ذی‌الحجه و در مساجد و حسینیه‌ها برگزار می‌شود. علت برگزاری این آیین، تجدید بیعت با امام حسین(ع) بیان شده است. تشت‌گذاران به روایاتی می‌اندیشند که از روز ۲۷ ذی الحجه نشان دارد، روزی که به فرمان امام حسین(ع) آب مشک‌ها در تشت‌هایی ریخته شد تا لشکر حر و اسبان سپاهش سیراب شوند.
در این آیین تشت آب نماد آب فرات است و عزاداران با دست زدن به تشت و با خواندن عبارات و نوحه‌هایی آمادگی خود را برای برپایی مراسم عزاداری برای امام حسین(ع) بیان می‌کنند.
زمان و محل برگزاری آیین
تشتگذاری هر سال پیش از شروع ماه محرم و بین روزهای ۲۷ تا ۳۰ ذی الحجه برگزار می‌شود.[۱] معروف‌ترین شهری که به برگزاری این مراسم می پردازد، اردبیل است و مهم ترین پایه نظم و ترتیب عزاداری های این شهر، تقسیم بندی محلات است. براساس یک رسم قدیمی، این شهر از شش محله در قالب سه محله حیدری و سه محله نعمتی تشکیل شده است و در بین این محلات، یک محله نقش بزرگتر، یکی نقش میانه و دیگری نقش کوچکتر را دارد.[۲]
در تشتگذاری، تشت‌های مخصوصی با احترام توسط بزرگان و ریش‌سفیدان وارد مساجد و حسینیه‌ها می‌شود. سپس دعای تشتگذاری که عباراتی فارسی و ترکی و عربی است خوانده شده و تشت‌ها را از آب پر می‌کنند. در این مراسم نوحه‌های مربوط به عزای حسینی خوانده شده و عملا مراسم عزاداری امام حسین آغاز می‌شود. مردم دست در آب تشت‌ها می‌زنند و آن را نوعی بیعت با حسین(ع) می‌دانند؛ سپس از این آب به عنوان تبرک می‌برند.[۳] یکی از ویژگی‌های معماری مساجد اردبیل وجود جایگاه و سکوهایی خاص در آن‌هاست که جایگاه تشت می‌باشند این جایگاه‌ها بعد از روی کار آمدن حکومت صفویه ایجاد شده‌اند.
مؤلف کتاب اردبیل در گذرگاه تاریخ درباره نحوه برگزاری این مراسم نوشته است:
دسته‌های سینه‌زنان و زنجیرزنان ابتدا در محلی که تشت‌ها قرار دارد تجمع می‌کنند و بعد به طرف مسجد محل حرکت می‌کنند. حاملین تشت‌ها که معمولا علما و سالخوردگان هستند، پیشاپیش دسته‌ها حرکت می‌کنند. زمانی که تشت‌ها به مسجد می‌رسند حاملین و مشایعین یکی یا دو دور داخل مسجد گشت زده نوحه‌خوانی و عزاداری می‌کنند. آنگاه تشت‌ها را در جایگاه مخصوص که معمولا تاقچه‌های بزرگ است قرار می‌دهند. تشت‌ها بلافاصله پر آب می‌شوند و روی تشت‌ها تخته‌هایی گذاشته می‌شود که شمع‌دان‌های مخصوصی دارند و شمع‌ها نیز روشن می‌شوند. همینکه غروب شد عزاداران در کنار تشت‌ها صف کشیده فاتحه می‌خوانند.[۴]
قرائت فاتحه کنار تشت نیز تشریفات خاص خود را داشته از جمله اینکه فاتحه‌خوان و حتی متن دعا از قبل مشخص است. معمولا فردی از خانواده معین فاتحه می‌خواند مثلا در مسجد جامع اردبیل که مراسمش شهرت بیشتری هم دارد، همیشه فردی از خانواده سیداحمد حسینی فاتحه می‌خواند. دعایی که در این مراسم خوانده می شود نیز مخصوص است و از زمان صفوی باقی مانده است. مردم محل به بر آورده شدن حاجت در تشتگذاری اعتقاد دارند و گاهی بیماران لاعلاج را دخیل می‌بندند.[۵]
تاریخچه تشتگذاری
سابقه تشتگذاری به دوران صفویه بازمی‌گردد و وجود تشتی در مسجد بازار چاقوسازان اردبیل، متعلق به دوران شاه عباس (۱۰۳۸قمری) مؤید این مطلب است.[۶] تا دوران قاجار این مراسم فقط در مسجد جامع اردبیل برگزار می گردید اما امروزه بیش از ۴۱ مسجد و حسینیه به برپایی این مراسم می‌پردازند و حتی در منازل و مساجد روستایی نیز این آیین انجام می‌گیرد.. تشتگذاری کم کم به دیگر مساجد و شهرهای ترک زبان نیز راه پیدا کرده و در سال‌های اخیر، برخی دیگر از شهرها و استان‌ها همچون آذربایجان شرقی و غربی و زنجان، ورامین، مازندران، آستارا، تالش نیز آن را برگزار می کنند.[۷]
وجه نمادین تشت گذاری
درباره فلسفه مراسم تشتگذاری روایات بسیاری وجود دارد که به بررسی آنها می پردازیم:
- یاد آوری واقعه غدیر خم: برخی در مورد ریشه برگزاری مراسم تشتگذاری روایت غدیر خم را مطرح می کنند و تشتگذاری را یادآوری حادثه غدیر خم و بیعت زنان با امام علی(ع) به‌عنوان جانشین رسول خدا(ص) می‌دانند. روایت است که پس از واقعه غدیر خم، زنان برای آنکه با حضرت علی(ع) بیعت کنند در تشت آبی که ایشان و حضرت محمد(ع) دست خود را درون آن گذاشته بودند دست می زدند تا ضمن رعایت احکام شرعی و دست ندادن با نامحرم بیعت خود را با جانشین رسول اکرم(ص) نیز انجام دهند.
- یادآوری واقعه خرابه شام: دومین فلسفه ای که برای تشتگذاری مطرح است، واقعه خرابه شام می باشد. روایت است که در یکی از شب‌ها، سر امام حسین(ع) را در تشتی نهاده و آن را به حضرت رقیه(س) نشان می‌دهند. برخی بر این باورند که تشتی که امروز در این مراسم بر دوش کشیده می‌شود نمادی از همان تشت واقعه‌ی خرابه شام است.
- یادآوری رفتار جوانمردانه امام حسین (ع) با سپاه حر ریاحی: برگزارکنندگان این مراسم، این آیین را نمادی از اقدام امام حسین(ع) و یارانش در سیراب کردن سپاه حر بن یزید ریاحی می‌دانند.[۸] در ۲۷ ذی الحجه سال ۶۰ قمری، در منطقه ذو حسم، هنگامی که کاروان امام حسین(ع) برای اولین بار با سپاه کوفه به فرماندهی حر بن یزید مواجه شد، سپاه کوفه تشنه بودند و به دستور امام(ع)، به آنان آب دادند و حتی در ظرف‌هایی آب ریختند و اسبان آنها را نیز سیراب کردند.[۹]
- فداکاری حضرت عباس(ع): برگزارکنندگان مراسم، همچنین این آب را نمادی از فداکاری عباس(ع) در آوردن آب برای زنان و کودکان در روز عاشورا می‌دانند.[۱۰]
پانویس
- ↑ مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ص۳۲۹.
- ↑ «چگونگی برگزاری مراسم طشت گذاری». دریافت‌شده در ۲۲ مهر ۱۴۰۳.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۲۷۲.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۲، ۱۳۷۰ش، ص۱۲۹.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۲، ۱۳۷۰ش، ص۱۳۰.
- ↑ مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۳۳۰.
- ↑ «چگونگی برگزاری مراسم طشت گذاری». دریافت‌شده در ۲۲ مهر ۱۴۰۳.
- ↑ مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۳۳۰.
- ↑ طبری، تاریخ، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۴۰۰-۴۰۱.
- ↑ «تاریخچه و علت برگزاری آیین طشت گذاری». دریافت‌شده در ۲۲ مهر ۱۴۰۳.
پیوند به بیرون
- تاریخچه و علت برگزاری آیین طشت گذاری
- آیین طشت گذاری در اردبیل در آستانه ماه محرم - فیلم
- آیین طشت گذاری مردم اردبیل در حسینیه معلی - فیلم
