آیین چاووش‌خوانی
 | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| زمان | هنگام بدرقه و استقبال حجاج و زائران |
| نخستین‌دوره | دوره صفویه |
| مکان | شهرهای ایران |
چاووش‌خوانی یا چاووشی‌خوانی یکی از آیین‌های استقبال و بدرقه حاجیان مکه و زائران عتبات عالیات و حرم امام رضا(ع) است.
چاووش، عنوان کسی بوده که سفرهای زیارتی به مکه، عتبات عالیات و مشهد را اعلام می‌کرده، و مردم را برای شرکت در این‌گونه سفرها برمی‌انگیخته، و خود نیز غالباً از آغاز تا بازگشت زائران از اماکن مقدس همراه و راهنمای آنان بوده است. چاووشی نیز به مجموعه اشعاری می‌گویند که در منقبت پیامبر اکرم(ص) و ائمۀ اطهار(ع)، مصائب ایشان، معجزات و کرامات آنان و وصف زیارتگاه‌های مقدس خوانده می‌شود.
گفته می‌شود پیشینه این آیین دقیقاً مشخص نیست؛ برخی آن را به صدر اسلام بازمی‌گردانند؛ اما این رسم از دوره صفویه (۹۰۷- ۱۱۴۸ق) همراه با رسمی شدن مذهب تشیع و آزادی بیشتر مردم در اجرای مراسم مذهبی، در سفرهای زیارتی مرسوم شد و در دوره قاجار (۱۲۱۰-۱۳۴۴ش) به اوج خود رسید.
چاووش‌خوانان در ایام خاصِ موسم حج یا زیارت عتبات عراق و حرم امام رضا(ع)، میان شهرها و روستاهای ایران می‌چرخیدند و با آداب و رسومی خاص مردم را از سفر و حرکت کاروان باخبر و به حج یا زیارت ترغیب و تشویق می‌کردند. مهم‌ترین و معروف‌ترین مضمون اشعار چاووشی دعوت مردم به سفر زیارتی است که معمولاً برای زیارت مزار امام حسین(ع) با این مصراع آغاز می‌شود: «هر که دارد هوس کرب و بلا بسم‌الله» و به یک تا چهار مصراعِ صلوات ختم می‌شود.
مراسم چاووشی یا چاووش‌خوانی به صورت پراکنده در شهرها و روستاهای ایران هنوز متداول است و همچون گذشته مربوط به استقبال یا مشایعت زائران اماکن مقدس و مذهبی است؛ اما در شماری از مجالس تعزیه نیز اجرا می‌شود. این آیین در مناطق جنوبی و شمالی ایران، به موضوعات ویژه‌تری مانند چاووش‌خوانی در مراسم سینه‌زنی اربعین حسینی، برخی مراسم‌های مذهبی زنانه نیز اختصاص یافته است.
پیشینه
گفته شده نمی‌توان تاریخ دقیقی از پیشینه رسم چاووش‌خوانی ارائه کرد؛ اما برخی از محققان، سابقه این رسم و آیین را به صدر اسلام بازمی‌گردانند. آنان با نقل روایتی از امام زین‌العابدین(ع) که فردی به نام بشیر را که صدای خوش و طبع شعری شیوایی داشت، مأمور کرد تا مردم مدینه را از شهادت امام حسین(ع) باخبر کند و با خواندن اشعار خود آنها را به استقبال از کاروان اهل بیت(ع) برانگیزاند، آن را نوعی چاووشی‌خوانی دانسته و گفته‌اند که از آن زمان نوعی چاووش‌خوانی به نام «بانگ عزا» یا «بانگ ماتم» شکل یافت. در زمان حکومت ترکان بر ایران این نوع بانگ عزا «چاووش عزا» نامیده می‌شد.
به گفته مریم میرفخرایی در دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، شاید این رسم از دوره صفویه (۹۰۷- ۱۱۴۸ق) همراه با رسمی شدن مذهب تشیع و آزادی بیشتر مردم در اجرای مراسم مذهبی، در سفرهای زیارتی مرسوم شده و در دوره قاجار (۱۲۱۰-۱۳۴۴ش) به اوج خود رسیده باشد. در دوره قاجار چاووشی را مرثیه نیز می‌نامیدند.[۱]
شیوه اجرا
چاووش‌خوان برای باخبر کردن مردم از سفر زیارتی، ابتدا عَلَم خود را در مکان‌های پررفت‌وآمد مانند سقاخانه و مسجد نصب می‌کرد و یا آن را بر دوش می‌گرفت و در محله‌ها و کوچه‌ها گشت می‌زد و با خواندن اشعاری شوق‌انگیز در وصف زیارتگاه مورد نظر، سفری روحانی را به مشتاقان بشارت می‌داد. پس از پایان اعمال و مناسک زیارت، چاووش‌ها معمولاً زودتر به شهرها و محل‌های خود باز می‌گردند تا خبر سلامتی زائران را به خانواده‌هایشان برسانند و مژدگانی دریافت کنند. چاووشانِ کاروان زائران مشهد معمولاً با اعلان خبر نزدیک شدن به مرقد مطهر حضرت رضا(ع) در تپۀ «سلام» و رؤیت گنبد آن حرم از زائران مژدگانی دریافت می‌کردند.
چاووشانِ سید، شالی سبز به گردن می‌بستند و غیرسید، شالی سیاه به دور سینۀ خود گره می‌زدند. هر چاووشی‌خوان عَلَمی سه‌گوش به رنگ سبز یا سرخ داشت که بر روی آن معمولاً تصویر زیارتگاه و یا اشعاری مناسب نگاشته شده بود.
شیوه چاووشی بیشتر به صورت تک‌خوانی بود؛ اما گاه نوچه‌ها در سؤال و جواب‌هایی منظوم با چاووش هم‌آوایی می‌کردند و بدرقه‌کنندگان و زائران به آنان می‌پیوستند و هم‌آوایی می‌کردند. لحن چاووشی‌خوان به هنگام خواندن اشعار وصفی، لحنی موزون و شوق‌انگیز، و در اشعار رثایی صوتی محزون داشت که اثراتی از تراژدی و ویژگیهای دراماتیک در آن احساس می‌شد. در چاووشی‌خوانی، در پایان هر بیت یا هر بند، چاووش‌خوان حاضران را به ذکر صلوات دعوت می‌کرد که در حکم بیت ترجیع بود.[۲]
سنت چاووشی‌خوانی برای سفر به حج و اماکن زیارتی مانند عتبات عالیات عراق و حرم امام رضا(ع)، یکسان بود و تفاوت آنها تنها در مضامین اشعار بود.[۳]
موسیقی و اشعار
چاووشی از مقاماتِ ساز و آواز در موسیقی ایران به شمار می‌رود که با اتکا به آهنگ، موسیقی و آوای تعزیه در موسیقی محلی برخی از مناطق از جمله مازندران جایگاهی دارد.
شعر خواندن مهم‌ترین دست‌مایۀ چاووش و چاووش‌خوانی است. اشعار چاووشی اغلب از سرایندگان ناشناس است. به نظر بسیاری از مجریان مراسم، اشعار چاووش‌خوانی در همه جای ایران از کتاب‌های مذهبی همچون جوهری و ریاض اخذ شده، و در تهران و پاره‌ای از نواحی مرکزی ایران برخی از اشعار دیوان ناصرالدین شاه به آن الحاق شده است. گاهی چاووشان اشعار مراثی مشهور را به اشعار معمول چاووشی می‌افزایند تا از تأثیرهای سوگ‌آمیز آنها در نفوذ و تأثیر بیشتر آوازها در مراسم سود جویند.
اشعار چاووش‌خوانان عامیانه است و به همین سبب استحکام و ظرافت چندانی ندارد و گاه از نظر وزن و قافیه و انشا نیز دارای مشکلاتی است. این اشعار معمولاً سراینده مشخصی ندارند و دخل و تصرف‌های بسیاری در آنها راه یافته است.
با وجود مشابهت مضمون شعرهای چاووشی با سایر اشعار راجع به منقبت یا عزاداری اولیا، در هر سفر زیارتی بر مضامینی تأکید می‌شود که با مقصد زائران مناسبت دارد و حال و هوا و شوق زیارت و امیدواری به حصول حاجات و قبولی توبه در این اشعار غالب است؛ ازاین‌رو، گاه چاووشان در هر سفر بالبداهه نیز اشعاری می‌سرودند. در اشعار چاووشی مربوط به حج، مضمون‌های راجع به قربانی کردن اسماعیل(ع) با تأکید بر «ذبیح الله» بودن او چشمگیرتر است. در اشعار مربوط به زیارت امامان شیعه(ع)، علاوه بر بیان ویژگیهای هر یک، بر شکوه بارگاه و مقبره ایشان تأکید می‌شود. با این حال، مهم‌ترین و معروف‌ترین مضمون این اشعار دعوت مردم به سفر زیارتی است که معمولاً در مورد زیارت حرم امام حسین (ع) با این مصراع آغاز می‌شود: «هر که دارد هوس کرب و بلا بسم‌الله» و به یک تا چهار مصراعِ صلوات ختم می‌شود.[۴]
وضعیت در مناطق مختلف ایران
گفته شده تا سال ۱۳۸۹ش، مراسم چاووشی یا چاووش‌خوانی به صورت پراکنده در شهرها و روستاهای ایران متداول بوده است و همچون گذشته مربوط به استقبال یا مشایعت زائران اماکن مقدس و مذهبی است؛ اما در شماری از مجالس تعزیه همچون مجلس تعزیۀ شهادت امام حسین(ع)، مجلس تعزیۀ زوار امام رضا(ع) و مجلس تعزیۀ شهادت امام رضا(ع) نیز اجرا می‌شود. این آیین در مناطق جنوبی و شمالی ایران، به موضوعات ویژه‌تری نیز اختصاص یافته است. برای نمونه در بوشهر چاووش‌خوانی در مراسم سینه‌زنی اربعین حسینی، برخی مراسم‌های مذهبی زنانه و در مناسبت‌هایی مانند به آب انداختن شناورهای ماهیگیری نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در گیلان که این مراسم با نام‌های شهادت‌خوانی و مرثیه‌خوانی نیز شناخته می‌شود، نوعی از سازهای بادی نسبتاً کهن (کرنای نِیین) مورد استفاده قرار می‌گیرد و آواز چاووش را با شوری حماسی همراه می‌سازد. در چاووش‌خوانی گیلان، چاووش‌خوان یا شهادت‌خوان پیشاپیش گروهی از کرنانوازان قرار می‌گیرد و پس از اینکه کرناها چند جملۀ کوتاه و مقطع را به‌صورت درآمد و مقدمه‌ای کوتاه نواختند، چاووش‌خوانی آغاز می‌شود. چاووش‌خوانی گیلان علاوه بر استقبال از زوّار یا مشایعتِ آنان، در مراسم چهل و هشتمین روز از شهادت امام حسین(ع) نیز اجرا می‌شود. این موضوع از کارکردهای ویژه در چاووش‌خوانی‌های ایران محسوب می‌شود.[۵]
رسم چاووشی هنگام استقبال از حاجیان، غالباً در سه جا، ایستگاه‌های پروازی، چند کیلومتر بیرون شهرها یا در کوی و خیابان محل سکونت آنان برگزار می‌شود و همراه با شادی، دودکردن اسپند، قربانی و گلاب‌افشانی است.[۶]
نمونه‌هایی از اشعار
- نمونه‌ای از چاووش برای زوار حرم امام رضا(ع):
برخی چاووش‌خوانان هنگام رفتن زوار به مشهد این اشعار را می‌خواندند:
هنگام برگشت زوار نیز چنین می‌خواندند:
- نمونه‌ای از چاووش برای زوار نجف و کربلا:
همچنین اشعار چاووشی گاه حزن‌انگیز‌ند همچون:
و گاه شاد و سرورانگیزند مانند:
پانویس
- ↑ «چاووش‌خوانی». دریافت‌شده در ۲۱ مهر ۱۴۰۳ش.
- ↑ «چاووش و چاووشی». ۲۶ آذر ۱۳۹۸ش. دریافت‌شده در ۲۱ مهر ۱۴۰۳ش.
- ↑ «چاووش‌خوانی». دریافت‌شده در ۲۱ مهر ۱۴۰۳ش.
- ↑ «چاووش و چاووشی». ۲۶ آذر ۱۳۹۸ش. دریافت‌شده در ۲۱ مهر ۱۴۰۳ش.
- ↑ «چاووش و چاووشی». ۲۶ آذر ۱۳۹۸ش. دریافت‌شده در ۲۱ مهر ۱۴۰۳ش.
- ↑ «نگاهی به چاووش خوانی؛ آیین تاریخی فراموش شده/ ویژگی چاووش‌خوان‌ها در طی تاریخ چه بوده است؟». ۱۶ شهریور ۱۳۹۸ش. دریافت‌شده در ۲۱ مهر ۱۴۰۳ش.
- ↑ «چاووش و چاووشی». ۲۶ آذر ۱۳۹۸ش. دریافت‌شده در ۲۱ مهر ۱۴۰۳ش.
- ↑ «چاووش‌خوانی». دریافت‌شده در ۲۱ مهر ۱۴۰۳ش.
پیوند به بیرون
- چاووشی‌خوانی بوشهری توسط جهان‌بخش کردی‌زاده معروف به بخشو.
- چاووشی خوانی ناخدا ستوده از استان بوشهر در ششمین جشنواره ملی آواها و نواهای رضوی.
- اجرای آیین چاووش‌خوانی در برنامه حسینیه معلی
