بررسی علمی تطبیقی رسم المصحف و ضبط المصحف (کتاب)
| پژوهشی در علوم قرآنی و تاریخ نگارش قرآن | |
.jpg) | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نام‌های دیگر | شیوهٔ نگارش و علامت‌گذاری قرآن کریم |
| نویسنده | گروه پژوهشی مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران به سرپرستی کریم دولتی، حمیدرضا مستفید و سیدحسین مرعشی |
| تاریخ نگارش | ۱۳۸۷ |
| موضوع | رسم المصحف، ضبط المصحف، علوم قرآنی، خط عربی |
| سبک | پژوهشی، تطبیقی، تاریخی |
| زبان | فارسی |
| به کوشش | مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران |
| تعداد جلد | ۱ |
| تعداد صفحات | حدود ۳۰۰ صفحه |
| قطع | وزیری |
| مجموعه | پژوهش‌های علوم قرآنی |
| طراح جلد | ناشر |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران |
| محل نشر | تهران، ایران |
| تاریخ نشر | چاپ اول، ۱۳۸۷ |
| نوبت چاپ | چند نوبت |
| نوع رسانه | چاپی و دیجیتال |
| وبسایت ناشر | quran.ir |
| ترجمه فارسی | |
| نام کتاب | بررسی علمی ـ تطبیقی رسم المصحف و ضبط المصحف |
| مشخصات نشر | تهران، مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۷، چاپ وزیری |
| نسخه الکترونیکی | نور لایب |
بررسی علمی ـ تطبیقی رسم المصحف و ضبط المصحف پژوهشی در حوزهٔ علوم قرآنی است که به شناسایی، توضیح و مقایسهٔ دو مفهوم نزدیک اما متمایز در نگارش قرآن می‌پردازد: رسم المصحف (نحوهٔ نگارش و ترتیب حروف و کلمات در مصاحف) و ضبط المصحف (شیوهٔ علامت‌گذاری، نقطه‌گذاری و اعراب‌گذاری در مصحف). این اثر از سوی مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران تدوین شده و از مهم‌ترین پژوهش‌های معاصر در زمینهٔ نگارش و ضبط مصحف به‌شمار می‌آید.[۱]
پیشینه تاریخی
در سده‌های نخستینِ اسلام، مصاحفِ قرآن بدون نقطه و حرکت نوشته می‌شد و قرائتِ صحیح بر پایهٔ سنتِ شفاهیِ قاریان منتقل می‌گردید. نخستین تلاش‌ها برای نقطه‌گذاری و علامت‌گذاریِ مصحف به ابوالاسود دؤلی و سپس نصر بن عاصم لیثی و یحیی بن یعمر نسبت داده می‌شود.[۲] از قرن دوم هجری به بعد، آثارِ مستقلی با عنوانِ «کتبِ رسم» و «کتبِ ضبط» پدید آمدند که هر کدام قواعد نگارش و علامت‌گذاری را شرح می‌دادند. در دورهٔ معاصر، مؤسساتِ رسمیِ طبع و نشرِ قرآن در کشورهای اسلامی کوشیده‌اند با مطالعهٔ تطبیقیِ این سنت‌ها، به استانداردسازی مصاحف اقدام کنند.[۳]
تعریف و تمایز واژگان
- رسم المصحف به معنای «نحوهٔ نگارشِ مصحف» است؛ یعنی چگونگیِ نوشتنِ حروف و کلمات، حذف یا اثباتِ الف‌ها، رسم‌های خاصِ هجایی و اصول املایی که در مصاحف قدیم به‌کار می‌رفته است. رسم عثمانی از معروف‌ترین نمونه‌های تاریخی در این زمینه است.[۴]
- ضبط المصحف عبارت است از «علامت‌گذاری و نقطه‌گذاری مصحف» برای نشان‌دادنِ حرکات، اعراب و تمایز میان حروف هم‌شکل. ضبط، با هدفِ حفظِ قرائتِ صحیح و انتقالِ دقیقِ آواهای قرآنی پدید آمد و به‌تدریج با نقطه‌گذاری عربی و اعراب‌گذاری تکامل یافت.[۵]
اهداف مطالعات تطبیقی
مطالعات تطبیقی در رسم و ضبط مصحف، به‌ویژه در پژوهش حاضر، چند هدف اصلی دارد:
- بازشناسیِ مرز مفهومی و عملیِ میان «رسم» و «ضبط»،
- بررسی تاریخیِ تحولِ هر یک از صدر اسلام تا مصاحف معاصر،
- تطبیقِ شیوه‌های مختلف در نسخه‌های تاریخی،
- ارائهٔ معیارهای علمی برای چاپِ مصحف در دوران جدید،
- ارزیابیِ تأثیرِ رسم و ضبط در آموزش تجوید و قرائت قرآن.[۶]
روش‌شناسی پژوهش
این پژوهش ترکیبی از تحلیل تاریخی، مقایسهٔ نسخه‌های خطی و بررسی مصاحف چاپی معاصر است. روش کار بر مطالعهٔ منابع کلاسیک (مانند آثار ابو عمرو الدانی، خلیل بن احمد فراهیدی و ابن مجاهد) و نیز تحلیل آماریِ موارد اختلاف در رسم و ضبط استوار است. در کنار این تحلیل‌ها، به ارزیابی تأثیر اختلافات در آموزش قاریان و ضبط‌های آموزشی جدید پرداخته می‌شود.[۷]
محورهای کلیدی اختلاف
پژوهشگران در بررسی تطبیقیِ رسم و ضبط، چند محور اختلافی را مطرح کرده‌اند:
- تفاوت در ماهیتِ نوشتاری و تلفظی: رسم، صورتِ نوشتاری کلمات را مشخص می‌کند؛ ضبط، تلفظ و قرائت را.
- نقشِ نقطه‌گذاری در فهمِ قرآنی: تمایز میان حروف هم‌شکل (ب، ت، ث، ی) از طریق ضبط شکل گرفت.
- اختلاف رسم‌های محلی در مصاحف مناطق مختلف، که به‌سبب تفاوت قرائات، املاء و لهجه‌ها به‌وجود آمد.
- چالشِ استانداردسازی مصاحف آموزشی: تعیین میزان اعراب‌گذاری و نشانه‌گذاری برای سطوح مختلف آموزش قرآن.[۸]
منابع کلاسیک و معاصر
از جمله منابعی که در این اثر مورد استفاده قرار گرفته‌اند:
- «المحکم فی ضبط المصحف»، اثر ابو عمرو عثمان الدانی
- «المقنع فی رسم مصاحف الأمصار»، از همان مؤلف
- آثار لغوی و رسم‌الخطیِ خلیل بن احمد فراهیدی و سیبویه
- گزارش‌های مؤسسهٔ مرکز طبع و نشر قرآن دربارهٔ مصاحف رسمی جمهوری اسلامی ایران
- بررسی‌های معاصر دربارهٔ نقش صنعت چاپ و استانداردسازی مصاحف[۹]
اهمیت پژوهش
کتاب «بررسی علمی ـ تطبیقی رسم المصحف و ضبط المصحف» از نخستین پژوهش‌های سازمان‌یافته در ایران است که موضوع را از منظرِ تاریخی، فنی و آموزشی به‌طور هم‌زمان بررسی می‌کند. نتایج این پژوهش در تدوین مصحف جمهوری اسلامی ایران و اصلاح الگوهای چاپی قرآن کریم به‌کار گرفته شده‌است.[۱۰]
نتایج پژوهش
پژوهش نشان می‌دهد که:
- رسم و ضبط دو بُعد مکملِ نگارش قرآن‌اند و حذفِ یکی موجب نقصان در درک متن می‌شود.
- گذار از مصاحف بی‌نقطه به مصاحفِ منقوط موجب تسهیلِ قرائت و آموزش قرآن گردید.
- استانداردسازی ضبط در چاپ‌های رسمیِ قرآن، ضمن افزایش خوانایی، خطرِ حذفِ برخی ظرائفِ قرائتی را نیز به همراه دارد.
- پیشنهاد شده است که مصاحفِ آموزشی با درجه‌بندیِ علامت‌گذاری (از ساده تا کامل) منتشر شوند تا نیازهای آموزشی مختلف برآورده گردد.[۱۱]
نسخه‌های چاپی و دیجیتال
این کتاب به‌صورت چاپی و الکترونیکی منتشر شده و از طریق پایگاه‌های کتاب‌خانه‌ای مانند ویکی‌نور و پایگاه کتابخانه دیجیتال جامعة المصطفی در دسترس است.[۱۲]
جمع‌بندی
مطالعهٔ تطبیقیِ «رسم المصحف» و «ضبط المصحف» عرصه‌ای میان‌رشته‌ای میان تاریخ قرآن، علوم قرآنی و فن کتابت عربی است که به شناخت دقیق‌تر از سیر نگارش و نشانه‌گذاریِ قرآن کریم می‌انجامد. این پژوهش‌ها با هدفِ تلفیقِ سنت و نوگرایی، راه را برای طبع و نشر دقیق‌تر مصاحفِ آموزشی و پژوهشی در جهان اسلام هموار ساخته‌اند.[۱۳]
پانویس
- ↑ «بررسی علمی ـ تطبیقی رسم المصحف و ضبط المصحف»، ویکی‌نور
- ↑ دانی، ابو عمرو عثمان بن سعید، المحکم فی ضبط المصحف، تحقیق احمد معوض، دارالسلام، قاهره، ۲۰۰۰م.
- ↑ مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۷.
- ↑ اسلام‌وب، «رسم المصحف وتطوير خطه»
- ↑ ابو عمرو الدانی، «المحکم فی ضبط المصحف»
- ↑ مرعشی، سید حسین، بررسی علمی ـ تطبیقی رسم المصحف و ضبط المصحف، مرکز طبع و نشر قرآن، ۱۳۸۷.
- ↑ گزارش پژوهشی مرکز طبع و نشر قرآن، ۱۳۸۷.
- ↑ اسلام‌وب، «رسم المصحف وتطوير خطه»
- ↑ دولتی، کریم و دیگران، بررسی علمی ـ تطبیقی رسم المصحف و ضبط المصحف، مرکز طبع و نشر قرآن، ۱۳۸۷.
- ↑ گزارش رسمی مرکز طبع و نشر قرآن، ۱۳۸۸.
- ↑ مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران، همان، ص ۲۴۵–۲۶۰.
- ↑ ویکی‌نور، صفحهٔ کتاب
- ↑ دولتی، کریم؛ مستفید، حمیدرضا؛ مرعشی، سیدحسین، همان، ص ۳۱۰.
