تکیه دولت
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| تأسیس | ۱۲۸۵-۱۲۹۰قمری |
| کاربری | روضه‌خوانی و تعزیه‌خوانی |
| مکان | تهران |
| نام‌های دیگر | تکیه همایونی دولتی |
| وقایع مرتبط | تشکیل مجلس مؤسسان در سال ۱۳۰۴ |
| مشخصات | |
| مساحت | ۲۸۲۴ مترمربع |
| معماری | |
| معمار | حسینعلی مهرین |
تکیه دولت یا تکیه بزرگ شاهی، تکیه همایونی دولتی و‌یا تکیه بزرگ شاهی، تکیه‌ای قدیمی مربوط به دوره قاجار در تهران بود که بعدها تخریب شد. این تکیه برای اجرای مراسم تعزیه و روضه‌خوانی ایام عاشورا، به فرمان ناصرالدین شاه، در مجاورت کاخ گلستان ساخته شد.
وقایع مهمی چون تشکیل مجلس مؤسسان برای برکناری احمدشاه در سال ۱۳۰۴ و گماردن رضاخان به سلطنت ایران، در این بنا رخ داده است. در سال ۱۳۲۵، بیشتر عرصه زیربنای تکیه دولت، برای ساخت شعبه بانک ملی در بازار تهران به کار گرفته شد.
تاریخچۀ اجمالی
تکیه دولت را دوستعلی خان معیرالممالک به فرمان ناصرالدین شاه و با صرف سرمایه‌ای بالغ بر ۳۰۰/۰۰۰ تومان بنا کرد. ساخت این تکیه از ۱۲۸۵ تا حدود ۱۲۹۰قمری به طول انجامید.[۱]این تکیه به نام‌های تکیه همایونی دولتی، تکیه بزرگ شاهی و تکیه قصر نیز شناخته می‌شد.
بنای تکیه تا دورۀ مظفرالدین شاه پابرجا بود، اما به‌خاطر خطر تخریب، مراسمی در آن برگزار نمی‌شد، تا آنکه در ۱۳۲۲قمری، به دستور مظفرالدین شاه، ساختمان آن تعمیر و یک طبقه فوقانی از ساختمان کم شد. پس از آن مراسم تعزیه تا اوایل حکومت پهلوی در این مکان برگزار می‌شد؛ با ممنوعیت سوگواری محرم توسط رضاشاه، این مکان بیش از پیش متروک شد.[۲]
براساس گزارش‌هایی، در سال ۱۳۲۵ برای ساخت شعبه بانک ملی در بازار، آن را خراب کردند و بیشتر عرصه آن زیربنای بانک گردید.[۳]
معماری
ساختمان تکیه دولت دایره‌ای شکل و آجری، به قطر تقریبی ۶۰متر و به ارتفاع ۲۴متر بود.[۴] این ساختمان با احتساب سردابه، چهار طبقه داشت[۵] و مساحت آن حدود ۲۸۲۴ مترمربع بود.[۶] صحن مرکزی را داربستی از الوار و تیرهای چوبی می‌پوشاند که با بست‌ها و تسمه‌های آهنی در هم چفت شده و بر روی دیوارهای بنا تعبیه شده بود و سقفی گنبدی را بر روی صحن تشکیل می‌داد که در مواقع لزوم چادر کرباسی ضخیمی بر روی آن می‌کشیدند.[۷] تلاش‌ها برای مسقف کردن دائمی این بنا، موفقیت‌آمیز نبود و از همین رو مجبور به استفاده از سقف موقت شدند.[۸]
در اطراف صحن تکیه، ۲۰ طاق (هرکدام به عرض هفت‌و‌نیم متر) با دیوارها و ستون‌های کاشی‌کاری قرار داشت و روی طاق‌ها، اتاق‌هایی در ۲ طبقه ساخته شده بود. اتاق‌های طبقه اول ویژۀ وزرا و حکام ولایات بود.[۹] اتاق‌های طبقه دوم اُرُسی (پنجره مشبّک) داشت و مخصوص بانوان حرم بود.[۱۰] طبقه سوم، جایگاه نقاره‌چی‌ها بود که با نرده‌ای حفاظت می‌شد.[۱۱] اتاقِ شاه در طبقه دوم، ارتفاع بیشتر و سَردَر و سقف بلندتری داشت[۱۲] هنگام اجرای تعزیه، پرده توری سیاهی در برابر غرفه شاه می‌کشیدند.[۱۳] ورود به اتاق‌ها و خروج از آنها از طریق راهروهای پشت آنها صورت می‌گرفت.[۱۴]
در وسط صحن تکیه، سکوی گردی به شعاع تقریبی نه و نیم متر و ارتفاع تقریبی یک متر با ازاره سنگی منقوش با قاب و شمسه قرار داشت که سطح آن آجرفرش بود. در این ازاره دریچه‌هایی تعبیه شده بود که احتمالاً به زیرزمین گشوده می‌شد.[۱۵] در دو طرف سکو، دو پلکان سه پله‌ای قرار داشت[۱۶] دور سکو، محوطه‌ای به عرض تقریبی ۶ متر برای عبور اسب‌ها و دسته‌های موسیقی منظور شده بود. پلکانی در ۶ ردیف با یک پیش‌آمدگی، دور تا دور صحن و متصل به ساختمان مدور تکیه قرار داشت که مشرِف بر صحن مرکزی و سکوی آن بود. این بخش، مخصوص زنان بود.[۱۷]
تکیه دولت سه ورودی داشت؛ ورودی اصلی و بزرگ در ضلع شرقی تکیه برای مردان و ورودی ضلع غربی برای زنان بود.[۱۸] ورودی سوم، راهروی پرپیچ و خم و تاریکی بود که قسمت شاه‌نشین تکیه را به ضلع جنوبی کاخ گلستان وصل می‌کرد و شاه برای ورود به تکیه از آن می‌گذشت.[۱۹]
وقایع مهم
تشیع جنازه ناصرالدین‌شاه در این محل برگزار شد[۲۰] و گفته شده که جسد مظفرالدین‌شاه به این تکیه منتقل شد و تا زمان آماده‌سازی انتقال جسد به عتبات عالیات در همان‌جا بود.[۲۱] بر اساس گزارش‌ها، در محرّم ۱۳۲۶قمری، محمدعلی‌شاه، مطابق رسم معمول همه ساله، به تکیه رفت و در پی هجوم جمعیت تلفاتی به بار آمد.[۲۲] مجلس مؤسسانی که در ۱۵ آذر ۱۳۰۴ تشکیل شد و احمدشاه را برکنار و رضاخان را به ریاست حکومت موقت گمارد، در تکیه دولت برپا گردید.[۲۳]
پانویس
- ↑ یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ۱۳۴۹ش، ص۲۸۷ و ۲۹۳؛ معیرالممالک، وقایع الزمان (خاطرات شکاریه)، ص۱۳؛ اعتمادالسلطنه، المآثر و الاثار (در چهل سال تاریخ ایران)، ۱۳۶۳ش، ص۸۸.
- ↑ منفرد، «تکیه دولت»، ۱۳۷۵ش، ج۸، ص۶۸-۷۰
- ↑ یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ۱۳۴۹ش، ص۳۱۰؛ شهیدی، «امیرکبیر و تکیه دولت»، ۱۳۸۰ش، ص۱۴.
- ↑ فروغ، «تکیه دولت»، ۱۳۴۳ش، ص۷.
- ↑ اعتمادالسلطنه، المآثر و الاثار (در چهل سال تاریخ ایران)، ۱۳۶۳ش، ص۸۷.
- ↑ اعتمادالسلطنه، المآثر و الاثار (در چهل سال تاریخ ایران)، ۱۳۶۳ش، ص۸۷؛ فروغ، «تکیه دولت»، ۱۳۴۳ش، ص۷؛ ریاحی، «هنرهای زیبا در ایران امروز»، ۱۳۴۷ش، ص۱۷.
- ↑ منصوری فرد، «ارگ بم کرمان»، ۱۳۷۵ش، ص۵۷۲؛ اعتمادالسلطنه، المآثر و الاثار (در چهل سال تاریخ ایران)، ۱۳۶۳ش، ص۸۷؛ فروغ، «تکیه دولت»، ۱۳۴۳ش، ص۷.
- ↑ آرین‌نیا، «تکیه دولت»، ۱۳۸۷ش، ج۱۶.
- ↑ اوبن، ایران امروز (۱۹۰۷ـ۱۹۰۶): سفرنامه و بررسی‌های سفیر فرانسه در ایران، ۱۳۶۲ش، ص۱۹۰؛ مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ۱۳۶۰ش، ج۱، ص۲۹۳؛ هدایت، خاطرات و خطرات، ۱۳۶۳ش، ص۸۷.
- ↑ اورسول، سفرنامه اورسل: ۱۸۸۲ میلادی، ۱۳۵۲ش، ص۱۶۰.
- ↑ اوبن، ایران امروز (۱۹۰۷ـ۱۹۰۶): سفرنامه و بررسی‌های سفیر فرانسه در ایران، ۱۳۶۲ش، ص۱۹۳؛ منصوری فرد، «ارگ بم کرمان»، ۱۳۷۵ش، ص۵۷۴.
- ↑ گرین و یلر، ایران و ایرانیان: عصر ناصرالدین شاه، ۱۳۶۳ش، ص۲۸۹.
- ↑ مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ۱۳۶۰ش، ج۱، ص۲۹۳.
- ↑ یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ۱۳۴۹ش، ص۲۹۷.
- ↑ یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ۱۳۴۹ش، ص۲۹۴؛ منصوری فرد، «ارگ بم کرمان»، ۱۳۷۵ش، ص۵۷۴ ـ ۵۷۵.
- ↑ منصوری فرد، «ارگ بم کرمان»، ۱۳۷۵ش، ص۵۷۵؛ یحیی ذکاء و سمسار، تهران در تصویر، ۱۳۶۹ش، ج۲، تصویر ۶ـ۳.
- ↑ فروغ، «تکیه دولت»، ۱۳۴۳ش، ص۷؛ اورسول، سفرنامه اورسل: ۱۸۸۲ میلادی، ۱۳۵۲ش، ص۳۰۰؛ هدایت، خاطرات و خطرات، ۱۳۶۳ش، ص۸۸.
- ↑ منصوری فرد، «ارگ بم کرمان»، ۱۳۷۵ش، ص۵۷۱-۵۷۲؛ اعتمادالسلطنه، المآثر و الاثار (در چهل سال تاریخ ایران)، ۱۳۶۳ش، ص۸۷؛ ذاکرزاده، سرگذشت طهران: گزیده‌ای از آداب و رسوم مردم طهران، ۱۳۷۳ش، ص۱۲۹.
- ↑ سرنا، مردم و دیدنی‌های ایران، ۱۳۶۳ش، ص۱۶۲؛ منصوری فرد، «ارگ بم کرمان»، ۱۳۷۵ش، ص۵۷۴.
- ↑ آرین‌نیا، «تکیه دولت»، ۱۳۸۷ش، ج۱۶.
- ↑ کاتوزیان تهرانی، مشاهدات و تحلیل اجتماعی و سیاسی از تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ۱۳۷۹ش، ص۴۱۷.
- ↑ وزارت امورخارجه روسیه، کتاب نارنجی: گزارش‌های سیاسی وزارت امورخارجه روسیه تزاری درباره انقلاب مشروطه ایران، ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۱۰۴.
- ↑ هدایت، خاطرات و خطرات، ۱۳۶۳ش، ص۳۶۹.
پیوند به بیرون
- تکیه دولت و بررسی‌های ناقص و نادرست
- «تکیه دولت» و کاربردهای آن
- اسنادی از تکیه دولت
- تکیه دولت
- اسناد و مدارک ویژه شبیه خوانی در تکیه دولت
