قاموس قرآن (کتاب)

قاموس القرآن

فرهنگ واژگان قرآن
اطلاعات کتاب
نویسنده	سید علی‌اکبر قرشی
موضوع	فرهنگنامه قرآنی، لغتنامه قرآن
زبان	فارسی
تعداد جلد	۷
اطلاعات نشر
ناشر	دار الکتب الاسلامیه
محل نشر	تهران
نوع رسانه	چاپی
ترجمه فارسی
نام کتاب	قاموس قرآن

قاموس قرآن کتابی مرجع و دائرةالمعارفی در زمینهٔ واژگان قرآن است که توسط سید علی‌اکبر قرشی به زبان فارسی تألیف شده است. این اثر در قالب فرهنگ لغتی الفبایی، به تبیین و تحلیل واژگان قرآن کریم می‌پردازد.

مؤلف در این کتاب، علاوه بر ارائهٔ معانی واژگان، به بررسی ریشه‌های لغوی، اشتقاقات و کاربردهای مختلف کلمات در آیات مختلف قرآن کریم پرداخته است. وی در تدوین این اثر از منابع معتبر لغت‌نامه‌های عربی و تفاسیر کهن و جدید بهره برده و دقت علمی قابل توجهی به خرج داده است.

قاموس قرآن به لحاظ روانی بیان، ایجاز و استحکام محتوایی، از زمان انتشار تاکنون همواره به عنوان یکی از منابع معتبر و اساسی در حوزهٔ قرآن‌پژوهی و مطالعات اسلامی در ایران شناخته می‌شود. این کتاب نه تنها مورد استناد پژوهشگران و دانشجویان رشته‌های علوم قرآن و حدیث قرار گرفته، بلکه برای طلاب علوم دینی و علاقه‌مندان به مفاهیم قرآنی نیز منبعی سودمند و کاربردی محسوب می‌شود.

این اثر همچنین به دلیل پوشش گستردهٔ واژگان و ارائهٔ مثال‌های متعدد از آیات، جایگاه ویژه‌ای در میان فرهنگنامه‌های قرآنی دارد و به عنوان مرجعی قابل اعتماد در مراکز علمی و دانشگاهی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

تعریف مفردات قرآن

مفردات قرآن، علمی است که درباره تک واژه‌های قرآنی از نظر ریشه و اشتقاق لغوی، دلالت بر معنای مطلوب، شیوه نگارش، نحوه تلفظ و نوع کاربرد آن در قرآن بحث می‌کند و یکی از مهم‌ترین شاخه‌های آن غریب القرآن است. شاید نخستین کسی که اصطلاح «علم مفردات» را به عنوان شاخه‌ای از علوم لفظی قرآن به کار برد و تألیف و تصنیفی در این زمینه ارائه کرد، راغب اصفهانی (متوفای ۵۳۰ق) باشد.

قاموس، به طور عام به معناشناسی قرآن می‌پردازد و این گونه معناشناسی در علم تفسیر حائز اهمیت است و به تعبیر دیگر فرهنگنامه لغات قرآن است.

تاریخچه و زمینه تألیف

به‌گفته قرشی، او نوشتن قاموس قرآن را در ۲۸ ربیع‌الاول ۱۳۹۰ق مطابق با ۱۲ اردیبهشت ۱۳۴۹ آغاز کرده و در ۹ جمادی‌الاول ۱۳۹۵ق مطابق با ۳۱ اردیبهشت ۱۳۵۴ به پایان رساند.

او در مصاحبه‌ای انگیزه خود را در نوشتن قاموس قرآن، دو فکر اساسی بیان می‌کند. وی تصریح می‌کند که احساس می‌کرده بر طبق آیه شریفه ۱۲ سوره یس: «إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي الْمَوْتَى وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَكُلَّ شَيْءٍ أحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ» اگر یک اثر بعد از خود بگذارد، بهتر خواهد بود. او می‌گوید اثر مالی نداشتم و قهراً باید یک اثر دینی داشته باشم. آن وقت فکر کردم و دیدم کتاب‌هایی که نوشته می‌شود، باید رواج هم داشته باشد. این‌ها بعد از مدتی، بازنشسته می‌شوند و در قفسه‌ها قرار می‌گیرند. گفتم کتابی بنویسم که پیرامون یک کتاب جاویدان باشد که این‌ها از برکت آن همیشه بمانند. به نظرم آمد، همین قاموس قرآن را بنویسم.

شیوه تحقیق و تدوین

قاموس راهنمای کلمات قرآنی است که بر اساس حروف الفبایی تنظیم شده و در آن رجوع به اصل و ریشه لغوی کلمات قرآنی لازم است. از«ابّ» شروع و به «یوم» (یومئذ) ختم می‌گردد. در این معجم علاوه بر شماره سوره و آیه، حروف مکمّل هر کلمه و دفعات تکرار آن نیز ذکر شده است.
کلمات قرآنی زیر ماده یا ریشه هر کلمه وارد شده است و بخشی از آیه قرآنی که در بردارنده آن کلمه است. در زیر کلمه درج گردیده و در برابر هر یک از لغات قرآنی، معنای فارسی آن را آورده به ترجمه آیات نیز پرداخته است.
مؤلف در مقدمه مختصر خود بر کتاب می‌نویسد: «این کتاب تنها درباره لغات قرآن نیست بلکه گذشته از آن در نوبت خود یک کتاب تفسیر و اگر اغراق نباشد یک دایرةالمعارف قرآن است. در هر ماده که تشخیص داده شده، آیاتی چند نقل و تفسیر شده است،نقل روایات، شأن نزول و اشاره به بعضی از قضایا و نقل اقوال بزرگان از آن جمله است. به احوال و قضایای انبیاء از دیدگاه قرآن، نظر شده و نسبت به اقتضای حال در اکثر موارد به تفصیل سخن گفته شده است. ذیل بعضی از کلمات امثال:آدم، اجل، ارض، بحر، جن، عرش و... به‌طور مفصل بحث شده است.»
مؤلف معتقد است کلمات قرآن با حذف مکررات و مشتقات حدود ۱۸۶۰ کلمه است. در این کتاب همه کلمات فوق یکی یکی بررسی شده است.ایشان در توضیح برخی کلمات به معنی لغوی اکتفا ننموده و برای بسیاری از کلمات، تفاسیر و توضیحات لغوی، ادبی، علمی، اجتماعی و تاریخی ذکر نموده است. این توضیحات تقریبا برای تمام اعلام قرآن آورده شده و به ترتیب به پاره‌ای از موضوعات قرآن‌پژوهی نیز پرداخته است.
او شیوه نقد را در معانی لغوی، مباحث علمی و دیگر قسمت‌ها نیز پیشی گرفته و با استدلال مطالب خود را مطرح می‌نماید، مانند ماده«ابّ» و «ابد» و یا بحث علمی ماده «بحر».

پایه‌های استناد

مؤلف، معانی قرآن را از روی کتاب‌های لغت معتبر و تفاسیر جمع‌آوری کرده است. از جمله آن منابع عبارتند از: قاموس اللغة، مفردات راغب، اقرب الموارد، صحاح اللغه، مصباح و از تفاسیر: المیزان، مجمع البیان، صافی، برهان، زمخشری، بیضاوی، جوامع الجامع، عیاشی هم در لغت و هم در روایات و مطالب دیگر استفاده نموده است.
در برخی موارد نیز به کتب دیگر غیر از لغت و تفسیر ارجاع داده مانند: کتاب تجسم عمل یا تبدّل نیرو به ماده تألیف محمد امین رضوی ماده «بوء». ایشان سعی نموده منبع همه مطالب را در محل خود ذکر کنند ولی در همه جا این امر محقق نشده است.
در شماره آیات، کتاب «المعجم المفهرس» تألیف محمد فؤاد عبدالباقی مورد نظر بوده و شماره خطبه‌های نهج البلاغه از نهج البلاغه محمد عبده آورده است. در برخی موارد پس از نقل چند آیه فقط یک شماره ذکر شده که منظور فقط کلمه مورد بحث بوده است.

برجستگی‌های اثر

مؤلف در جواب سؤالی که از او درباره امتیاز قاموس قرآن نسبت به واژه‌نامه‌های دیگر، شده است جواب می‌دهد: مسأله این است که یک دفعه آن را با مفردات راغب مقایسه بکنیم، مفردات راغب فقط به قسمت لغات پرداخته و به قسمت‌های دیگر نپرداخته و خیلی هم موجز است. در قاموس قرآن اولا دقت شده است که الفاظ و کلمات از لغت‌های معتبر ترجمه و نوشته شود، آن وقت تقریبا می‌شود گفت خودش هم یک تفسیر موضوعی مختصر است؛ یک دائرةالمعارف مختصر برای قرآن که انسان بتواند هر کلمه‌ای در آن را که احتیاج به مطالعه داشته باشد، پیدا کند. در قاموس قرآن نوعا اقوال مختلف هم نقل شده است. تقریبا امتیازش این‌هاست.»

نسخه‌شناسی

قاموس قرآن از تاریخ اتمام تألیف (اردیبهشت ۱۳۵۴) توسط دارالکتب الاسلامیة در تهران، چاپ و منتشر گردید و تا سال ۱۳۷۴ بیش از ده بار تجدید چاپ شد.
قاموس با هفت جلد در ۳ مجلد قطور و قطع وزیری با مقدمه‌ای کوتاه از مؤلف ارائه شده است، هر صفحه آن به دو ستون مساوی تقسیم و مطالب در آن نوشته شده است. آیات قرآن با خطی متمایز از متن و نام سوره و شماره آیات کاملا قابل تشخیص از متن اصلی است.
مؤلف در انتهای جلد آخر، اجمالی از شرح حال و آثار قلمی خویش را به همراه تشکر از ناشر به تحریر درآورده است.

پیوند به بیرون

• مصاحبه با استاد سید علی اکبر قرشی
• نقدی بر «تفسیر احسن الحدیث» و «قاموس قرآن»