نمایش عروسکی
 نمونه اجرای نمایش عروسکی | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| نام‌های دیگر | خیمه‌شب‌بازی |
| موضوع | عروسک |
| نخستین‌دوره | در ایران: پیش از اسلام |
نمایش عروسکی یا خیمه‌شب‌بازی، گونه‌ای از هنرهای نمایشی است که در آن از عروسک‌ها برای اجرای داستان‌ها و نمایش‌ها استفاده می‌شود. این هنر سابقه‌ای بسیار طولانی در فرهنگ‌های گوناگون جهان، از جمله ایران، دارد و به اشکال مختلفی در نقاط مختلف دنیا اجرا می‌شود. نمایش عروسکی به دلیل جذابیت بصری و امکانات بیانی خاص خود، همواره مورد توجه کودکان و بزرگسالان بوده است.
تصویری از یک برنامه نمایش عروسکی
معرفی
تعریف سنتی عروسک‌های نمایشی به این صورت است: ارائه و به نمایش درآوردن شکلی ساختگی و مجازی از زندگی در دو یا سه بعد، که ریشه در واقعیت یا تخیل دارد و با سازوکارهای ساده‌ای، برای ایفای نقش یک شخصیت نمایشی به حرکت درمی‌آید. به عبارت دیگر، عروسک شیئی است که مطابق با یک برنامهٔ نمایشی معین ساخته می‌شود و هدف آن اجرای یک نقش داستانی است.
در دوران معاصر، تعریف مدرن بیان می‌کند که عروسک نمایشی زمانی به وجود می‌آید که از آن بر روی صحنه استفاده شود. این تعریف گسترده‌تر، هر شیئی را شامل می‌شود که توسط هنرمندی برای ایفای نقش یک شخصیت انتخاب و با دیدگاه و روش خاص خود به حرکت درآورده شود. به این ترتیب، حتی اشیاء بی‌جان نیز می‌توانند در این تعریف به عنوان عروسک در نظر گرفته شوند.[۱]
تصویری از عروسک ایرانی «مبارک»
تاریخچه
نمایش عروسکی هنری باستانی است که ریشه‌های آن به هزارهٔ سوم پیش از میلاد و تمدن‌های باستان، به‌ویژه در هند و یونان، بازمی‌گردد. در هند، واژهٔ «سوترادارا» به معنای «نگهدارندهٔ نخ‌ها» برای مدت‌ها مترادف با بازیگر بود. در یونان باستان نیز بازیگران با استفاده از ماسک و تن‌پوش، به نوعی نقش عروسک را ایفا می‌کردند. پیکره‌های شبه‌انسانی که در اجتماعات اولیه ساخته می‌شدند و نمایشگر اجداد و خدایان بودند، از نخستین نمونه‌های نمایش عروسکی به شمار می‌روند و با مفاهیم آیینی و جادویی مرتبط بودند. ماسک‌های مفصل‌دار نیز به عنوان پیشگامان عروسک‌های نمایشی، نقش مهمی در تکامل این هنر ایفا کردند و به تدریج به عروسک‌های مستقل تبدیل شدند. گمان می‌رود نمایش عروسکی پیش از تئاتر با بازیگر انسانی ظهور کرده باشد، زیرا در گذشته تقلید از شخصیت‌های دیگر ممنوع و تابو بود، در حالی که عروسک‌ها از این محدودیت برخوردار نبودند.
در ایران، سابقهٔ نمایش عروسکی به دوران پیش از اسلام می‌رسد. این نمایش‌ها در ایران با دو عنوان «سایه‌بازی» و «خیمه‌شب‌بازی» شناخته می‌شوند که در گذشته به دلیل شباهت‌ها، به عنوان یک مجموعه واحد در نظر گرفته می‌شدند. در سایه‌بازی، داستان با نمایش سایهٔ عروسک‌ها بر روی پرده روایت می‌شد، در حالی که در خیمه‌شب‌بازی، عروسک‌های سه بعدی مستقیماً به تماشاگران نشان داده می‌شدند. عروسک‌های سایه‌بازی معمولاً از چرم یا پوست شفاف ساخته شده و با نی حرکت داده می‌شدند، در حالی که عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی از پارچه و چوب ساخته شده و با نخ کنترل می‌شدند. نمایشگران عروسکی بیشتر دوره‌گرد بودند و قابل حمل بودن وسایل نمایش به رواج آن کمک می‌کرد. در دورهٔ صفویه، تأثیر نمایش‌های عروسکی هندی بر نمایش‌های ایرانی افزایش یافت.[۲]
انواع
امروزه، عروسک‌های نمایشی را می‌توان به چهار گروه اصلی تقسیم کرد:[۳]
- عروسک‌های دستی یا دستکشی: عروسک‌هایی که با دست و معمولاً با قرار گرفتن دست در داخل عروسک حرکت داده می‌شوند. این نوع عروسک‌ها، حرکات ساده و مستقیم دارند و برای نمایش‌های کوتاه و ساده مناسب هستند.
- عروسک‌های میله‌ای: عروسک‌هایی که با استفاده از میله‌هایی که به قسمت‌های مختلف بدن آن‌ها متصل است، کنترل و حرکت داده می‌شوند. این نوع عروسک‌ها، امکان حرکات ظریف‌تر و پیچیده‌تری را فراهم می‌کنند.
- عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی (نخی): عروسک‌هایی که با نخ‌هایی که به قسمت‌های مختلف بدن آن‌ها متصل است، از بالا کنترل و حرکت داده می‌شوند. این نوع عروسک‌ها، به دلیل امکان حرکت در سه بعد، برای نمایش‌های پیچیده‌تر و داستانی مناسب هستند.
- عروسک‌های سایه: عروسک‌های دو بعدی که پشت یک پردهٔ نورانی قرار می‌گیرند و سایهٔ آن‌ها بر روی پرده نمایش داده می‌شود. این نوع نمایش، با استفاده از نور و سایه، فضایی خیال‌انگیز و رمزآلود ایجاد می‌کند.
همچنین، گروه‌های دیگری از عروسک‌ها وجود دارند که از ترکیب انواع مختلف ساخته می‌شوند و امکانات بیانی جدیدی را فراهم می‌کنند.
عروسک‌های مشهور
برخی از عروسک‌های سنتی و شناخته‌شده در جهان:
- مبارک و پهلوان کچل در ایران
- قره‌گوز در ترکیه (عثمانی)
- کورو در چین
- کاسپرل در آلمان
- پانچ و جودی در انگلستان
- پولچینلا در ایتالیا
- پولشینل و گینیول در فرانسه
- پتروشکا در روسیه
- ماپاتاکو در رم
گونه‌های مشهور
برخی از گونه‌های نمایش عروسکی مشهور در جهان:
- خیمه‌شب‌بازی و سایه‌بازی در ایران
- بونراکو در ژاپن
- وایانگ کولیت در اندونزی
- کاتپوتلی در هند
- رامایانا و مهابهاراتا: در هند
نویسندگان بزرگ
از نویسندگان بزرگی که به این هنر توجه داشته‌اند می‌توان به غلامحسین ساعدی، میرزا آقا تبریزی، میرزا فتحعلی آخوندزاده، بهرام بیضایی، ام. دبلیو. کریون، ویلیام شکسپیر و یوجین اونیل اشاره کرد. همچنین، نام‌هایی مانند چیستا یثربی و محمد یعقوبی نیز در زمینهٔ نمایش‌نامه‌نویسی معاصر ایران قابل ذکر هستند.[۴]
پانویس
- ↑ «نمایش عروسکی دانشگاه معماری و هنر پارس». دریافت‌شده در ۲۹ دی ۱۴۰۳.
- ↑ «مقاله تاریخچه نمایش عروسکی در ایران». دریافت‌شده در ۲۹ دی ۱۴۰۳.
- ↑ «انواع جالب نمایش عروسکی». دریافت‌شده در ۲۹ دی ۱۴۰۳.
- ↑ «مقاله تاریخچه نمایش عروسکی در ایران». دریافت‌شده در ۲۹ دی ۱۴۰۳.
پیوند به بیرون
- گفت‌وگو با عادل بزدوده نویسنده، کارگردان نمایش عروسکی و عروسک‌ساز
- مصاحبه با نویسنده و کارگردان نمایش عروسکی
