تحریر الوسیله (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نام‌های دیگر | تحریر الوسیلة فی توضیح المسائل الشرعیة |
| نویسنده | سید روح‌الله موسوی خمینی |
| تاریخ نگارش | ۱۳۴۳ خورشیدی (دوران اقامت در نجف) |
| موضوع | فقه امامیه؛ احکام شرعی از طهارت تا دیات؛ فقه حکومتی |
| سبک | فقه استدلالی ـ فتوایی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۲ |
| تعداد صفحات | بیش از ۱۵۰۰ مسئله فقهی |
| قطع | وزیری |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | فارسی (چند ترجمه)، اردو |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی دارالکتب الإسلامیة انتشارات اسوه |
| محل نشر | نجف؛ تهران |
| تاریخ نشر | نخستین چاپ: دههٔ ۱۳۴۰ در نجف؛ پس از انقلاب بارها در ایران |
| نوبت چاپ | متعدد |
| نوع رسانه | چاپی |
| وبسایت ناشر | https://www.imam-khomeini.ir |
| ترجمه فارسی | |
| نام کتاب | تحریر الوسیله |
| مترجم | محمدباقر موسوی همدانی؛ احمد فهری |
| مشخصات نشر | نجف: چاپ نخست، ۱۳۴۰ش؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ‌های متعدد |
| نسخه الکترونیکی | موجود در پایگاه نور و مدرسه فقاهت |
| ترجمه شده به | فارسی، اردو |
تَحریرُ الوَسيلَةِ في توضیح المسائل الشرعیة، معروف به تحریر الوسیله یکی از آثار مهم فقهی امام روح‌الله الموسوی خمینی (ره) است که از برجسته‌ترین متون فقه استدلالی در فقه امامیه به شمار می‌رود. این کتاب در زمرهٔ آثار مرجع دینی و فتوایی است و شامل احکام فقهی از طهارت تا دیات است.
امام خمینی نگارش تحریر الوسیله را در دوران اقامتش در نجف اشرف و پس از تبعید از ایران در سال ۱۳۴۳ ش آغاز کرد. این کتاب در واقع بازنویسی و شرحی بر وسیلة النجاة، اثر فقهی مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی (مرجع تقلید بزرگ شیعه در قرن چهاردهم هجری)، است. امام خمینی در نگارش آن، متن وسیلة النجاة را بازخوانی و در بسیاری از مسائل، دیدگاه‌ها و فتاوای خویش را جایگزین یا تکمیل کرده است.
ساختار کتاب شامل دو جلد در نسخهٔ رایج است و در مجموع بیش از هزار و پانصد مسئله فقهی را دربر می‌گیرد. ترتیب مباحث مطابق سیر معمول فقه شیعی است: از طهارت، نماز، روزه، زکات، خمس، حج تا جهاد، امر به معروف، تجارت، نکاح، طلاق، ارث، قصاص و دیات. افزون بر آن، امام خمینی در تحریر الوسیله چند باب جدید فقهی را نیز مطرح کرده که پیش از آن کمتر در آثار فقهی سنتی شیعه به‌صورت مستقل دیده می‌شد. از جمله: احکام حکومت اسلامی و ولایت فقیه، مسائل مربوط به روابط بین‌الملل و امور حکومتی در فقه اسلامی، حقوق اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مردم در نظام اسلامی. به‌ویژه جلد دوم کتاب به این مباحث اختصاص یافته است و از این جهت تحریر الوسیله را می‌توان حلقهٔ پیوندی میان فقه سنتی و فقه حکومتی دانست.
در طول دهه‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تحریر الوسیله نه‌تنها به‌عنوان منبعی برای استخراج فتاوا و احکام مورد استفاده مراجع تقلید قرار گرفت، بلکه به‌عنوان متن درسی حوزه‌های علمیه در سطح خارج فقه نیز تدریس می‌شود. بر اساس این اثر، مجموعه استفتائات امام خمینی نیز بعدتر تنظیم و منتشر شد.
تحریر الوسیله نخستین بار در نجف چاپ شد و پس از انقلاب، بارها در ایران توسط ناشران مختلف از جمله مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، دارالکتب الإسلامیة و انتشارات اسوه منتشر گردید. ترجمه‌های فارسی متعددی از آن نیز موجود است؛ از جمله ترجمهٔ حجت‌الاسلام محمدباقر موسوی همدانی که در دو جلد چاپ شده و ترجمه دیگری از احمد فهری که با حواشی توضیحی منتشر گردیده است.
از ویژگی‌های برجسته کتاب می‌توان به ایجاز و دقت در عبارات، صراحت در فتوا، پرهیز از اصطلاحات غیرضروری، و نگاه اجتماعی به احکام فقهی اشاره کرد. تحریر الوسیله به‌ویژه در بخش‌های اقتصاد اسلامی، سیاست شرعی و ولایت فقیه، نگاهی پیشرو دارد که زمینه‌ساز اندیشهٔ سیاسی امام خمینی در قالب نظریه ولایت مطلقه فقیه شد.
معرفی کتاب
تحریر الوسیله، جامعِ ابواب فقه به‌صورت غیراستدلالی است و اصطلاحات و نظریات دقیق فقهی در آن با عباراتی ساده بیان شده است. تحریر الوسیله حاشیه امام خمینی بر وسیلة النجاة تألیف سید ابوالحسن اصفهانی (متوفی ۱۳۶۵) است و وسیلة النجاة حاشیه اصفهانی بر ذخیرة الصالحین تألیف سید محمدکاظم طباطبایی یزدی (متوفی ۱۳۳۷ق) است.[۱] اصفهانی حواشی خود بر ذخیرة الصالحین را در متن آن وارد کرد و با افزودن مسائل بسیاری آن را وسیلة النجاة نامید. این کتاب اکثر ابواب فقهی و مسائل مُبتلابِه (مورد نیاز) را با نظمی دقیق در بر دارد و در دو مجلد به چاپ رسیده است.[۲]
تحریر الوسیله با مقدمه‌ای درباره ضرورت تقلید یا رعایت احتیاط توسط غیر مجتهد و پس از آن با مسائل مربوط به تقلید شروع شده و با خاتمه‌ای درباره مسائل مربوط به برخی از احکام شرعی، فقهی در ارتباط با زندگی در دیگر کرات و سیارات پایان یافته است. مسائل مربوط به تقلید ۳۴ مسأله است که نخستینش درباره جایز بودن عمل به احتیاط است هر چند لازمه‌اش تکرار یک عمل باشد. مسائل مرتبط با احکام شرعی در دیگر کرات ۶ مسأله است و آخرین مسأله‌اش درباره احکام بلوغ در دیگر کرات است.[۳]
تالیف و انتشار
امام خمینی که وسیلة النجاة را اثری مهم می‌دانست[۴] در دوران اقامت در قم بر آن حاشیه نگاشت.[۵] احترام نویسنده به مرجع وقت، سید حسین طباطبایی بروجردی (متوفای ۱۳۴۰ش)، مانع از چاپ و انتشار این اثر شد،[۶] اما بعد‌ها در نجف به طور جداگانه[۷] و چند بار نیز همراه با وسیلة النجاة به چاپ رسید.[۸] تبعید امام خمینی به شهر بورسای ترکیه در ۱۳۴۳ش فرصتی فراهم آورد تا نویسنده آن‌طور که خود می‌گوید[۹] امام خمینی پس از تبعید از ترکیه به عراق و اقامت در نجف، مسائل مربوط به حج، نماز جمعه، دفاع، امر به معروف و نهی از منکر، قضا، شهادات، قصاص و دیات و نیز بسیاری از مسائل مبتلابه را که در دوران اقامت در قم تدریس کرده بود،[۱۰] به تحریرالوسیله افزود.[۱۱]
چاپ و نشر
عواملی چون شهرت فقهی و ظلم‌ستیزی نویسنده، جامعیت کتاب و روانی متن آن و پاسخگویی به مسائل مورد نیاز موجب شد که مقلدان عرب زبان چاپ و تکثیر تحریر الوسیله را درخواست کنند. در پاسخ به این تقاضا، به دستور نویسنده، کتاب تلخیص شد و با عنوان زبدة الاحکام در دسترس عموم قرار گرفت. [۱۲] پس از چندی نیز همه تحریر الوسیله برای اولین بار توسط نصرالله خلخالی [۱۳] در نجف چاپ شد، [۱۴] ولی به کار بردن لقب «زعیم حوزه‌های علمیه» در پشت جلد آن، موجب شد که نویسنده با انتشار آن مخالفت کند تا اینکه این لقب را برداشتند و او با توزیع کتاب موافقت کرد. [۱۵] ممانعت حکومت پهلوی از انتشار آثار امام خمینی موجب شد که تحریر الوسیله بارها در ایران با عناوینی چون کتاب الفقه و وسیلة النجاة چاپ و توزیع شود. [۱۶]
ترجمه‌ها و شرح‌ها
تحریر الوسیله چندین ترجمه و شرح دارد که مهم‌ترین آن‌ها بدین قرار است:
ترجمه‌ها
- ترجمه فارسی محمدباقر موسوی همدانی در چهار جلد[۱۷]
- ترجمه فارسی علی اسلامی و قاضی‌‌زاده زیر نظر محمد مؤمن قمی و سید حسن طاهری خرم‌آبادی در چهار جلد[۱۷]
- ترجمه فارسی بخش هایی از تحریرالوسیله به قلم عبدالکریم بی‌آزار شیرازی با اضافات در چهار جلد[۱۷]
- در سال ۱۳۸۵ش از سوی دفتر قم موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ترجمه مصحح و روانی تدوین و توسط انتشارات عروج منتشر گردید.
- در سال ۱۹۹۶م معاونت امور بین‌الملل موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ترجمه این کتاب به زبان اردو را به همراه متن عربی آن منتشر نمود.
- تحریر الوسیله از سوی وابستگی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در استانبول و با همکاری موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی به زبان ترکی استانبولی منتشر شد.[۱۸]
شرح‌ها
- شرح محمد فاضل لنکرانی به نام تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیله که مبسوط ترین شرح آن بوده و تاکنون بیست و هشت جلد آن منتشر شده است، به گفته شارح[۱۹] بخشی از این شرح نیز در دوره تبعید وی نوشته شده است؛
- شرح ناصر مکارم شیرازی به نام انوار الفقاهه فی احکام العترة الطاهره که بخش حدود و تعزیرات و دیات آن به پایان رسیده است؛
- شرح سید مصطفی خمینی به نام مستند تحریر الوسیله در دو جلد؛ این اثر در سال ۱۳۷۶ به مناسبت بیستمین سالگرد شهادت ایشان توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی منتشر شد.[۲۰]
- شرح احمد مطهری ساوجی به نام مستند تحریر الوسیله در شش جلد؛[۲۱]
- شرح هایی از فقها و مراجع دیگر چون حاج یوسف صانعی، محمد مؤمن قمی، محمدحسن احمدی فقیه یزدی، احمد سبط الشیخ انصاری، علی اکبر سیفی مازندرانی، عبدالنبی نمازی و زین العابدین احمدی زنجانی.[۲۲]
عالمانی چون مکارم شیرازی، فاضل لنکرانی، نوری همدانی، علوی گرگانی، یوسف صانعی، احمدی فقیه یزدی و ابوطالب تجلیل تبریزی نیز بر تحریر الوسیله حاشیه فتوایی نوشته اند.[۲۳]
همایش تحریرالوسیله
در ۵ بهمن سال ۱۳۹۱ «همایش تحریر الوسیله؛ شروح و تعلیقات» در مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در قم برگزار شد و در این همایش، از نرم افزار «تحریر الوسیله، شروح و تعلیقات» و نیز دوره ۲۸ جلدی تفصیل الشریعة؛ شرح و تفسیر تحریر الوسیله امام خمینی که توسط آیت‌الله فاضل لنکرانی به رشته تحریر درآمده بود رونمایی شد.[۲۴]
پانویس
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۲۵، ص ۸۵.
- ↑ انصاری، «تألیفات و تقریرات امام خمینی»، ۱۳۷۸ش، ص ۲۰۵.
- ↑ خمینی، روح الله، تحریرالوسیله، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۷، ج۲، ص۶۱۰.
- ↑ رجوع کنید به پابه پای آفتاب، ج ۳، ص۲۰۹، به نقل از جعفر سبحانی
- ↑ رجوع کنید به امام خمینی، ج ۱، ص۶؛ پابه پای آفتاب، ج ۱، ص۲۶۶، به نقل از محمدرضا توسلی
- ↑ رجوع کنید به پابه پای آفتاب، ج ۳، ص۳۱۶، به نقل از حسن طاهری خرم آبادی
- ↑ الطهرانی، الذّریعة، ۱۴۰۸ق، ج۲۲، ص۱۵۲.
- ↑ انصاری، «تألیفات و تقریرات امام خمینی»، ۱۳۷۸ش، ص۲۰۲
- ↑ امام خمینی، همانجا
- ↑ پابه پای آفتاب، ج ۴، ص۱۳۶، به نقل از محمدحسن مرتضوی لنگرودی
- ↑ رجوع کنید به پابه پای آفتاب، ج ۱، ص۶۱، به نقل از احمد خمینی؛ استادی، ص۶۰
- ↑ استادی، «کتاب‌ها و آثار علمی امام خمینی»، ۱۳۷۰ش؛ پابه پای آفتاب، ج ۴، ص ۳۷ـ ۳۸، به نقل از عباسعلی عمید زنجانی
- ↑ عمید زنجانی، مصاحبه با مجله حوزه، شماره ۳۷ و ۳۸، ص۱۰۵.
- ↑ پابه پای آفتاب، ج ۳، ص ۱۶۶، به نقل از حمید روحانی
- ↑ پابه پای آفتاب، ج ۳، ص ۱۶۶، به نقل از حمید روحانی، ج ۴، ص ۹۵، به نقل از محمدحسن قدیری
- ↑ پابه پای آفتاب، ج ۱، ص ۶۱، به نقل از احمد خمینی
- ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ ۱۷٫۲ انصاری، «تألیفات و تقریرات امام خمینی»، ۱۳۷۸ش، ص ۲۰۵ـ۲۰۶؛ استادی، «کتاب‌ها و آثار علمی امام خمینی »، ۱۳۷۰ش، ص ۶۱
- ↑ ترجمه کتاب "تحریر الوسیله" امام خمینی به ترکی استانبولی منتشر شد، پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران.
- ↑ رجوع کنید به پابه پای آفتاب، ج ۴، ص ۷۰
- ↑ «تحریرالوسیله»، وبسایت سید حسن خمینی.
- ↑ انصاری، «تألیفات و تقریرات امام خمینی»، ۱۳۷۸ش، ص۲۰۶.
- ↑ انصاری، «تألیفات و تقریرات امام خمینی»، ۱۳۷۸ش، ص ۲۰۶ـ۲۰۷.
- ↑ انصاری، «تألیفات و تقریرات امام خمینی»، ۱۳۷۸ش، ص ۲۰۷.
- ↑ «همایش " تحریر الوسیله، شروح و تعلیقات" در قم برگزار شد»، خبرگزاری مهر.
منابع
- استادی، رضا، «کتاب‌ها و آثار علمی امام خمینی»، در مجله حضور، شماره ۱، خرداد ۱۳۷۰.
- الطهرانی، آقابزرگ، الذّریعة، ۱۴۰۸ق.
- انصاری، ناصرالدین، «تألیفات و تقریرات امام خمینی»، در مجله آینه پژوهش، سال ۱۰، شماره ۴، مهر و آبان ۱۳۷۸.
- پابه‌پای آفتاب: گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی امام خمینی، گردآوری و تدوین امیررضا ستوده، تهران، نشر پنجره، ۱۳۷۳.
- خمینی، روح‌اللّه، تحریر الوسیله، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
- معرفت، محمدهادی، «مصاحبه با حضرت آیت‌اللّه محمدهادی معرفت»، مجله حوزه، سال ۶، شماره ۲، خرداد و تیر ۱۳۶۸.
- «ترجمه کتاب "تحریر الوسیله" امام خمینی به ترکی استانبولی منتشر شد»، پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران، تاریخ درج مطلب: ۲۲ خرداد ۱۳۸۹، تاریخ بازدید: ۳۰ تیر ۱۴۰۳»۲
- «تحریرالوسیله»، وبسایت سید حسن خمینی، تاریخ درج مطلب: ۷ مهر ۱۳۹۰، تاریخ بازدید: ۳۰ تیر ۱۴۰۳.
- «همایش " تحریر الوسیله، شروح و تعلیقات" در قم برگزار شد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۵ بهمن ۱۳۹۱، تاریخ بازدید: ۳۰ تیر ۱۴۰۳.
پیوند به بیرون
- تحریر الوسیله در دانشنامه جهان اسلام
- تحریر الوسیله در دانشنامه امام‌خمینی
