مرکز اسلامی هامبورگ
| عبادتگاه، مرکز فرهنگی | |
| نام بومی | Islamisches Zentrum Hamburg |
|---|---|
| بنیادگذاری | از نیمهٔ دههٔ ۱۹۵۰ میلادی |
| انحلال | ۲۴ ژوئیهٔ ۲۰۲۴ میلادی |
| زمینه فعالیت | کانون هویت‌سازی شیعی در اروپا، تربیت نسل مهاجرِ دیندار، و ترویج گفت‌وگوی اسلامی–بین‌دینی |
| وضعیت | غیرفعال |
| ستاد | اوهلن‌هورست، هامبورگ، آلمان |
مرکز اسلامی هامبورگ (Islamisches Zentrum Hamburg/IZH)، متولی «مسجد امام‌علی(ع)» یا «مسجد آبی»، از نیمهٔ دههٔ ۱۹۵۰ میلادی در هامبورگ شکل گرفت و از اواسط دههٔ ۱۹۶۰ به بهره‌برداری رسید. کارکرد این مجموعه خیلی زود از یک عبادتگاه فراتر رفت و به کانون هویت‌سازی شیعی در اروپا، تربیت نسل مهاجرِ دیندار، و ترویج گفت‌وگوی اسلامی–بین‌دینی بدل شد. در ۲۴ ژوئیهٔ ۲۰۲۴ وزارت کشور آلمان به استناد «قانون انجمن‌ها» این مرکز و چند شاخهٔ مرتبط را منحل و اموال را توقیف کرد؛ پروندهٔ اعتراض حقوقی همچنان مفتوح است.
معرفی و جایگاه
- موقعیت: محلهٔ اوهلن‌هورست هامبورگ، کنار آبراه آلستر؛ از نمادهای مذهبی–فرهنگی شهر.
- قدمت و ظرفیت: خرید زمین ۱۹۵۷، سنگ‌بنای رسمی ۱۳ فوریهٔ ۱۹۶۰، بهره‌برداری میانهٔ دههٔ ۱۹۶۰؛ ظرفیت تقریبی شبستان و فضاهای پیرامونی حدود ۱۵۰۰ نفر.
- ثبت میراث: از سال ۲۰۱۳ مجموعهٔ مسجد و باغ پیرامونی در فهرست آثار حفاظت‌شدهٔ شهر ثبت شده است.
* ماهیت نهادی: نهادی دینی–فرهنگی با برنامه‌های عبادی، آموزشی، اجتماعی و رسانه‌ای؛ از اعضای فعال شبکه‌های اسلامی شهری (به‌ویژه شورای اسلامی هامبورگ/Schura).
معماری
طرح «ایوان–گنبد» با گنبد فیروزه‌ای و دو مناره و محوطه‌سازیِ دقیق، مسجد را به نشانهٔ شهری بدل کرده است؛ اما ارزش اصلی بنا در زیست دینیِ مهاجران و گفت‌وگوی اجتماعی است، نه تنها در آجر و کاشی.
تاریخچهٔ شکل‌گیری تا تثبیت
ایدهٔ ساخت مسجد را جمعی از بازرگانان ایرانیِ دیندار با مشورت مراجع وقت (از جمله آیت‌الله بروجردی) پیش بردند؛ زمین خریداری شد، مسابقهٔ معماری برگزار گردید و طرحِ منتخب به اجرا درآمد. از آغاز، طراحی کارکردی مسجد فراتر از مناسک بود: سالن اجتماعات، کتابخانهٔ چندزبانه، کلاس‌های آموزشی و برنامه‌های بازدید عمومی (مانند «روزِ بازِ مسجدها») در نظر گرفته شد تا مسجد به پایگاه گفتگو و شناخت متقابل با جامعهٔ میزبان تبدیل شود.
دورهٔ شهید آیت‌الله دکتر سیدمحمد حسینی بهشتی (۱۹۶۵–۱۹۷۰) — فاز هویت‌سازی و نهادسازی
از منظر تاریخ انقلاب اسلامی، دورهٔ بهشتی روح و ساختار مرکز را پی‌ریزی کرد:
- ارتقای کارکرد از عبادت به آموزش و فرهنگ: حلقه‌های تفسیر و تاریخ اسلام، نشست‌های پرسش‌وپاسخ برای دانشجویان، و درس‌گفتارهای منظم؛ هدف، ساختن «خودآگاهی اسلامیِ عقلانی» در نسل دانشجو بود.
- شبکه‌سازی دانشجویی در اروپای غربی: پیوند مؤثر با انجمن‌های اسلامی دانشجویان، تربیت نیروهای فرهنگی و تقویت سرمایهٔ انسانیِ دیندار؛ بسیاری از این شبکه‌ها بعداً در نهضت و انقلاب اسلامی نقش‌آفرینی کردند.
- دیپلماسی دینی درون‌شهری: بازکردن درهای مسجد به روی کنجکاوی عمومی و تبیین مستند از اسلام برای جامعهٔ آلمانی.
دورهٔ حجت‌الاسلام محمد مجتهد شبستری (۱۹۷۰–۱۹۷۸) — فاز گفت‌وگوی نهادی
با مدیریت شبستری، گفت‌وگوی مسیحی–اسلامی و تعامل نظام‌مند با نهادهای دینی و دانشگاهی شهر پررنگ شد:
- پیوند با الهیات و هرمنوتیک آلمانی: فراگیری زبان و ادبیات الهیاتی آلمانی برای عرضهٔ تصویری علمی از اسلام.
- فراگیرسازی مخاطب: دامنهٔ مخاطبان از ایرانیان فراتر رفت؛ مسلمانان غیرایرانی و حتی غیرمسلمانان علاقه‌مند به اسلام، مخاطبِ برنامه‌های مسجد شدند.
- الگوی پایدار گفت‌وگو: تجربهٔ این دوره زیرساختی برای مشارکت‌های بعدی در شورای اسلامی هامبورگ و رویدادهایی مانند «هفتهٔ اسلام» شد.
پس از شبستری: مدیریت محمد خاتمی (۱۹۷۸–۱۹۸۰) مسیر فرهنگی–اجتماعی را تداوم بخشید و پیوند با جامعهٔ میزبان را حفظ کرد.
کارویژه‌های فرهنگی–اجتماعی
۱. آموزش دینی چندزبانه و نسل‌پروری
- دوره‌های منظم قرآن، عقاید، اخلاق و تاریخ اسلام به فارسی/آلمانی/عربی برای گروه‌های سنی مختلف.
- کتابخانهٔ چندزبانه و بخش کودک–نوجوان برای پشتیبانی از خانوادهٔ مهاجر.
- انتشار راهنماها و جزوات آلمانی‌زبان دربارهٔ اسلام و مناسک برای عموم شهروندان.
۲. گفت‌وگوی بین‌دینی و شهر–دیگری
- مشارکت فعال در شورای اسلامی هامبورگ (Schura) و رویدادهای مشترک با کلیساها و نهادهای مدنی.
- همکاری در تدوین و اجرای توافق‌نامهٔ دولتی ۲۰۱۲ میان سنای هامبورگ و نهادهای اسلامی (مسائل آموزش دینی، مناسک، شناسایی نهادی).
- برگزاری برنامه‌های «معرفی اسلام» برای مدارس و بازدیدهای هدایت‌شدهٔ عمومی.
۳. نهادسازی شیعی در آلمان/اروپا
- تبدیل مسجد به نقطهٔ ثقل سازمان‌یابی شیعیان: ایجاد و پشتیبانی از انجمن‌ها، شبکه‌های جوانان و بانوان، و پیوند با فضای عمومی شهر.
- الگودهی به مساجد و مراکز شیعی در شهرهای دیگر آلمان و کشورهای همسایه.
۴. رسانه، محتوا و خدمات اجتماعی
- تولید محتوا برای تبیین اسلام در فضای عمومی (سخنرانی‌های ضبط‌شده، جزوات، وبگاه چندزبانه).
- خدمات مشاوره‌ای و حمایتی به تازه‌واردها و دانشجویان (راهنمایی حقوقی/فرهنگی، بسته‌های معیشتی در مناسبت‌ها).
- همکاری با رسانه‌های محلی برای پوشش رویدادهای فرهنگی–دینی.
نقش در هویت‌سازی اسلامیِ ایرانیانِ مهاجر و نسبت با انقلاب اسلامی
- در دههٔ ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰، مسجد امام‌علی(ع) برای دانشجوی مسلمان ایرانی یک «خانهٔ فکری» بود: جایی برای آموختن اسلامِ مستند، اخلاق جمعی و مسئولیت اجتماعی.
- ادبیات آموزشی و شبکه‌سازی این دوره به تقویت گفتمان عدالت‌خواه و استقلال‌طلب در میان دانشجویان ایرانی کمک کرد؛ بسیاری از همین نیروها بعدها در داخل کشور به بدنهٔ نخبگانیِ جمهوری اسلامی پیوستند.
- از منظر یک پژوهشگرِ معتقد به انقلاب، تجربهٔ هامبورگ نشان داد دینداریِ عاقلانه و گفت‌وگومحور می‌تواند هم پادزهر افراط‌گرایی باشد و هم مانع هویت‌زدایی سکولار.
فهرست مدیران/امامان شاخص
- محمد محققی (دههٔ ۱۹۵۰ تا اواسط ۱۹۶۰): پیگیری ساخت و سامان‌دهی اولیه.
- سیدمحمد حسینی بهشتی (۱۹۶۵–۱۹۷۰): نظم‌دهی آموزشی، شبکه‌سازی دانشجویی، الگوی «اسلام عقلانی».
- محمد مجتهد شبستری (۱۹۷۰–۱۹۷۸): گسترش گفت‌وگوی بین‌دینی، مخاطب‌سازی برای جامعهٔ میزبان.
- محمد خاتمی (۱۹۷۸–۱۹۸۰): استمرار مسیر فرهنگی.
- مدیران متأخر (از دههٔ ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ و پس از آن): ادامهٔ خدمات عبادی–فرهنگی تا زمان ممنوعیت.
مناقشات امنیتی و انحلال
روند نظارت و اتهامات
از ۱۹۹۳ «حفاظت از قانون اساسیِ هامبورگ» مرکز را رصد می‌کرد. در گزارش‌هایی (مثلاً ۲۰۱۷) پیوندهای ایدئولوژیک/سازمانی با ایران و حمایت از جریان‌های منطقه‌ای مطرح شد؛ مرکز همواره این برچسب‌ها را رد کرده و بر ماهیت دینی و گفت‌وگومحور خود تأکید داشته است.
یورش‌ها و ممنوعیت
- ۱۶ نوامبر ۲۰۲۳: بازرسی هم‌زمان از ده‌ها مکان مرتبط در چند ایالت آلمان.
- ۲۴ ژوئیهٔ ۲۰۲۴: وزارت کشور فدرال با استناد به «قانون انجمن‌ها»، IZH و چند تشکل وابسته را منحل و اموال را توقیف کرد؛ اتهامات شامل «پیگیری اهداف مغایر با قانون اساسی»، «تبلیغ ایدئولوژی اسلام‌گرایانهٔ تمامیت‌خواه»، و «پیوند با شبکه‌های منطقه‌ای» عنوان شد.
فرایند قضایی و وضعیت فعلی
چند تشکل وابسته در ۲۰۲۵ درخواست دادرسی موقت در «دادگاه اداری فدرال» دادند که رد شد؛ رسیدگی ماهوی هنوز ادامه دارد. تا صدور رأی نهایی، مسجد تحت مدیریت دولت است و امکان بهره‌برداری معمول ندارد.
تحلیل حقوقی مداخله دولت آلمان به فعالیت مرکز اسلامی هامبورگ
- بر پایهٔ اصل آزادی دین (مادهٔ ۴ قانون اساسی آلمان) و قاعدهٔ تناسب، انحلال و توقیف کامل یک نهاد مذهبی باید بر خطر قریب‌الوقوع و رفتار کیفریِ اثبات‌پذیر تکیه کند.
- سابقهٔ بلندِ گفت‌وگوی بین‌دینی و مشارکت شهری (از جمله توافق ۲۰۱۲) نشان می‌دهد مرکز در بستر رسمی شهر پذیرفته شده بود؛ لذا اعمال «ممنوعیت سراسری + ضبط اموال» می‌تواند نامتناسب و مخدوش‌کنندهٔ آزادی دین تلقی شود.
- با این حال، حکم قطعی دادگاه دربارهٔ قانونی/غیرقانونی بودن اقدام هنوز صادر نشده است؛ بنابراین، تعبیر «غیرقانونی» در معنای قضاییِ دقیق، زودهنگام است—ولی از منظر حقوق بنیادین، شدیداً قابل نقد و محل ایراد است.
رخدادهای اجتماعی
گذشته از فشار رسمی، مواردی از اقدام‌های تخریبی/نمادین علیه مسجد (مثل پاشیدن رنگ و شعارنویسی در ۲۰۲۱) گزارش شده که به‌عنوان مصادیق تنش اجتماعی و اسلام‌هراسی در رسانه‌های محلی ثبت شده است.
خط زمانی رویدادهای برجسته
- ۱۹۵۷: خرید زمین مسجد.
- ۱۳ فوریهٔ ۱۹۶۰: آیین سنگ‌بنای رسمی.
- میانهٔ دههٔ ۱۹۶۰: بهره‌برداری و آغاز برنامه‌های آموزشی–فرهنگی.
- ۱۹۶۵–۱۹۷۰: دورهٔ بهشتی؛ هویت‌سازی نسل دانشجو و نهادسازی فرهنگی.
- ۱۹۷۰–۱۹۷۸: دورهٔ شبستری؛ تثبیت گفت‌وگوی بین‌دینی.
- ۲۰۱۲: مشارکت در توافق‌نامهٔ دولتی هامبورگ با نهادهای اسلامی.
- ۱۶ نوامبر ۲۰۲۳: یورش پلیسی گسترده به اماکن مرتبط.
- ۲۴ ژوئیهٔ ۲۰۲۴: دستور انحلال و توقیف اموال.
- ۲۰۲۵: ردّ دادرسی موقت در دادگاه اداری فدرال؛ رسیدگی ماهوی ادامه دارد.
جمع‌بندی
مرکز اسلامی هامبورگ نمونهٔ موفقی از ترکیب عبادت، آموزش و گفت‌وگوی اجتماعی در قلب اروپا بود:
- در دورهٔ بهشتی، مسجد به «مدرسهٔ هویت اسلامیِ مهاجران» تبدیل شد و سرمایهٔ انسانیِ دیندار را تربیت کرد.
- در دورهٔ شبستری، گفت‌وگوی بین‌دینی و حضور شهری به الگوی نهادی پایدار بدل شد.
- شبکه‌های آموزشی، رسانه‌ای و اجتماعیِ این مرکز، تصویر اسلامِ عقلانی، اخلاقی و گفت‌وگومحور را به جامعهٔ میزبان معرفی کرد و به نهادسازی شیعی در آلمان یاری رساند.
- ممنوعیت ۲۰۲۴—صرف‌نظر از نتیجهٔ حقوقی نهایی—پرسش‌های جدی دربارهٔ آزادی دین و تناسب اقدام دولت پیش نهاده است.
