نمایش روحوضی

نمایش روحوضی

تصویری از یک نمایش روحوضی
اطلاعات کلی
نام‌های دیگر	روحوضی • تخت حوضی
موضوع	نمایش کمدی
نخستین‌دوره	دوران صفویه
مکان	ایران
اهداف	رویکرد انتقادی و طنزآمیز به مسائل مختلف

سیاه‌بازی که با نام‌های روحوضی و تخت حوضی نیز شناخته می‌شود، نوعی نمایش کمدی سنتی ایرانی است که با رقص، آواز و موسیقی همراه است. این نمایش با رویکردی انتقادی و طنزآمیز به مسائل اجتماعی، سیاسی، عاطفی و تاریخی می‌پردازد.

سیاه‌بازی استاد سعدی افشار در سریال «در چشم باد»

تصویری از نمایش سیاه‌بازی در دوران قاجار

سیاه‌بازی حسن عظیمی، ﻧﻤایش شمشیر حضرت سلیمان، ۱۳۷۰

تاریخچه

در مورد تاریخ دقیق شکل‌گیری سیاه‌بازی اختلاف نظر وجود دارد. برخی آن را به دوران قاجار و ورود بردگان سیاه‌پوست به ایران نسبت می‌دهند، در حالی که برخی دیگر ریشه‌های آن را در دوران صفویه می‌دانند و معتقدند در دوره قاجار محبوبیت بیشتری یافته است. به طور کلی، می‌توان گفت که این نمایش ریشه در آیین‌ها و جشن‌های سنتی ایرانی مانند نوروز دارد. اوج محبوبیت این نمایش در نیمه اول قرن بیستم، به ویژه دهه‌های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ بود. امروزه از رونق آن کاسته شده است.

ریشه‌ها و نحوه اجرا

در گذشته، حیاط خانه‌های بزرگ ایرانی دارای حوض‌هایی بود که در جشن‌ها و مهمانی‌ها، با قرار دادن تخته‌ای بر روی آن‌ها، به عنوان صحنه نمایش مورد استفاده قرار می‌گرفت. به همین دلیل این نمایش به نام‌های «روحوضی» و «تخت حوضی» شهرت یافت. شخصیت اصلی این نمایش، «سیاه» نام دارد که شخصیتی بذله‌گو و انتقادی است. نمایش سیاه‌بازی مبتنی بر بداهه‌پردازی بوده و شامل عناصری چون پانتومیم، رقص و دیالوگ است. صحنه معمولاً با یک فرش به عنوان پس‌زمینه و لباس‌ها و گریم‌های ساده آراسته می‌شود و تماشاگران دور تا دور آن می‌نشینند. اجرا معمولاً با موسیقی آغاز شده و ممکن است شامل حرکات آکروباتیک، شعبده‌بازی و نمایش‌های طنزآمیز با مضامین انتقادی باشد.

برخی پژوهشگران، شباهت‌هایی بین نمایش روحوضی و کمدیا دل آرته، گونه‌ای از تئاتر کمدی ایتالیایی، یافته‌اند.

درون‌مایه و هدف

نمایش روحوضی نه تنها جنبه سرگرمی دارد، بلکه با به مضحکه کشیدن قدرت و ثروت و انتقاد از بی‌عدالتی‌ها، به نوعی ابزاری برای بیان انتقادات اجتماعی و سیاسی در قالب طنز بوده است. شخصیت «سیاه» با صداقت و زبان طنزآمیز خود، نقد‌هایی را به وضعیت جامعه وارد می‌کند.

ساختار

در ساختار سنتی این نمایش، دو تیپ اصلی حضور دارند: «حاجی» یا حاکم، که نماد قدرت است، و «سیاه» یا «مبارک»، که نقش نوکر و نماینده مردم را ایفا می‌کند. جذابیت نمایش در بذله‌گویی‌ها و انتقاد‌های «سیاه» از ارباب و وضعیت جامعه است.

چهره‌های شاخص

از جمله نویسندگان و هنرمندان برجسته در این زمینه می‌توان به محمدباقر انصاری، بهرام بیضایی، داوود فتحعلی‌بیگی و علی نصیریان اشاره کرد. سعدی افشار نیز به عنوان یکی از آخرین بازماندگان این هنر شناخته می‌شود.