اکبر هاشمی رفسنجانی

اکبر هاشمی رفسنجانی

سیاست‌مدار، روحانی، مفسر قرآن
نام تولد	اکبر هاشمی بهرمانی
زمینه فعالیت	سیاست، قرآن‌پژوهی
ملیت	ایرانی
تاریخ تولد	۳ خرداد ۱۳۱۳
محل تولد	بهرمان، رفسنجان، استان کرمان
والدین	میرزا علی هاشمی بهرمانی (پدر)
محل زندگی	تهران
محل درگذشت	تهران
تاریخ درگذشت	۱۹ دی ۱۳۹۵
مدفن	حرم امام خمینی، تهران
خویشاوندان سرشناس	فاطمه هاشمی، محسن هاشمی، یاسر هاشمی، فائزه هاشمی
نام دیگر	آیت‌الله هاشمی
پیشه	روحانی شیعه، سیاست‌مدار، مفسر قرآن
سال‌های فعالیت	۱۳۴۰–۱۳۹۵
تحصیلات	حوزه علمیه قم
همسر	عفت مرعشی
فرزندان	فاطمه هاشمی، محسن هاشمی، فائزه هاشمی، یاسر هاشمی، مهدی هاشمی
تأثیرپذیرفته	علامه طباطبایی، امام خمینی
جوایز	برگزیده کتاب سال جمهوری اسلامی ایران (۱۳۷۲)
آثار	تفسیر راهنما، خاطرات اکبر هاشمی رفسنجانی

اکبر هاشمی بهرمانی (۳ شهریور ۱۳۱۳ – ۱۹ دی ۱۳۹۵)، معروف به اکبر هاشمی رفسنجانی، روحانی شیعه، سیاست‌مدار و از چهره‌های اثرگذار در شکل‌گیری و تثبیت نظام جمهوری اسلامی ایران بود. او در دهه‌های نخست پس از انقلاب، مناصب کلیدی از جمله ریاست مجلس شورای اسلامی (۱۳۵۹–۱۳۶۸)، فرماندهی عالی جنگ ایران و عراق به‌نمایندگی از امام خمینی، ریاست‌جمهوری (۱۳۶۸–۱۳۷۶) و ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام (۱۳۶۸–۱۳۹۵) را بر عهده داشت.

در کنار نقش سیاسی، هاشمی رفسنجانی وجهه‌ای قرآنی و پژوهشی برجسته داشت و پروژه تفسیریِ تفسیر راهنما را پایه‌گذاری کرد؛ اثری موضوع‌محور که به یکی از نمونه‌های شاخص طبقه‌بندی مفاهیم قرآن در روزگار معاصر بدل شد و در سال ۱۳۷۲ به‌عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران برگزیده شد.

زندگی‌نامه و سیر سیاسی

هاشمی رفسنجانی در بهرمان رفسنجان به دنیا آمد و از نوجوانی برای تحصیل علوم دینی به قم رفت. او در مبارزات پیش از انقلاب فعال بود و پس از انقلاب، ابتدا ریاست مجلس شورای اسلامی (۱۳۵۹–۱۳۶۸) را عهده‌دار شد. پس از درگذشت امام خمینی، در فرآیند انتخاب آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای به رهبری نقش محوری ایفا کرد و در مرداد ۱۳۶۸ چهارمین رئیس‌جمهور ایران شد (۱۳۶۸–۱۳۷۶). سپس تا پایان عمر ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام را در اختیار داشت و در سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۰ ریاست مجلس خبرگان رهبری را نیز بر عهده گرفت.

ریاست‌جمهوری و برنامه بازسازی

دولت او با شعار «سازندگی» به بازسازی پس از جنگ ایران و عراق، آزادسازی نسبی اقتصاد و توسعه زیرساخت‌ها پرداخت. رویکرد اقتصادی دولت وی از سوی برخی منابع «اقتصادگرایانه و نسبتاً آزادمنشانه» توصیف شده است.

سال‌های پایانی و جایگاه در منظومه قدرت

از اواخر دهه ۱۳۸۰، اختلافات او با جریان‌های اصول‌گرا آشکارتر شد؛ در وقایع انتخابات ریاست‌جمهوری ایران (۱۳۸۸) از لزوم پاسداشت رأی مردم و رفع محدودیت‌ها سخن گفت و در سال ۱۳۹۱ از ریاست مجلس خبرگان رهبری کنار رفت. او در ۱۹ دی ۱۳۹۵ درگذشت.

وجهه قرآنی و مطالعات دینی

هاشمی رفسنجانی از دهه‌های پیش از انقلاب به قرآن‌پژوهی گرایش داشت. یادداشت‌برداری‌های نظام‌مند او از قرآن در زندان‌های عصر پهلوی، بعدها هسته نخستین پروژه‌ای شد که به «تفسیر راهنما» شهرت یافت. این پروژه با همکاری مرکز فرهنگ و معارف قرآن وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی قم، سامان یافت و به‌تدریج به یک کار گروهی گسترده تبدیل شد.

تفسیر راهنما

تاریخچه و سازمان تولید

«تفسیر راهنما» نگارشی فارسی در تفسیر قرآن کریم است که طرح نخستین آن پیش از انقلاب آغاز شد. پس از انقلاب، کار توسعه و تکمیل به مرکز فرهنگ و معارف قرآن سپرده شد و تحت نظارت هاشمی رفسنجانی ادامه یافت.

روش‌شناسی

روش این تفسیر بر موضوع‌محوری استوار است: استخراج موضوعات از آیات، نمایه‌گذاری و کدگذاری مفاهیم هم‌خانواده، و گردآوری برداشت‌های احتمالی از هر آیه. این رویکرد کاستی‌های معجم‌های لفظی را جبران کرده و جست‌وجوی موضوعی در قرآن را تسهیل می‌کند.

ساختار و دامنه

این مجموعه در حدود ۲۰ تا ۲۲ جلد منتشر شده و شامل ده‌ها هزار فیش و گزاره تفسیری بر پایه ترتیب آیات و با فهرست موضوعی جامع است.

انتشار و جوایز

این اثر توسط بوستان کتاب منتشر شد و در سال ۱۳۷۲ به‌عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران برگزیده شد.

ارزیابی‌ها

«تفسیر راهنما» به‌سبب روش موضوع‌محور و نمایه‌گذاری گسترده، فرهنگ موضوعات قرآن و ابزاری کارآمد برای پژوهش میان‌رشته‌ای در قرآن دانسته شده است.

آثار

علاوه بر تفسیر راهنما، هاشمی رفسنجانی آثار متعددی سیاسی، اجتماعی و دینی از جمله مجموعه خاطرات اکبر هاشمی رفسنجانی منتشر کرد. در حوزه سیاست‌گذاری آموزش عالی، نام او با شکل‌گیری دانشگاه آزاد اسلامی گره خورده است.

تصویر جلد تفسیر راهنما

• سرگذشت فلسطین (ترجمه)
• امیرکبیر: قهرمان مبارزه با استعمار
• آزاداندیشی اسلامی و روشنفکری اسلامی
• فرهنگ قرآن (۳۳ جلد)
• تفسیر راهنما
• انقلاب‌ یا بعثت‌ جدید
• جهان در عصر بعثت (با مشارکت محمدجواد باهنر)
• جایگاه مساجد در نظام اسلامی از منظر قرآن
• السیاسة الاقتصادیة فی‌ الحکومة الاسلامیة
• تحقیقی کوتاه پیرامون معجزه
• خاطرات اکبر هاشمی رفسنجانی

دیدگاه‌ها و مناقشات

کارنامه سیاسی هاشمی رفسنجانی همواره موضوع نقد و مناقشه بوده است؛ از یک‌سو، نقش میانجی و عمل‌گرایانه او در مدیریت اقتصاد و تعاملات خارجی برجسته شد، و از سوی دیگر، منتقدان به محدودیت‌های سیاسی و اتهام‌های فساد اشاره کرده‌اند.

درگذشت

او در ۱۹ دی ۱۳۹۵ در تهران درگذشت. روایت رسمی علت مرگ، ایست قلبی اعلام شد. فقدان وی به‌عنوان از دست رفتن یک میانجی قدرتمند در ساختار سیاسی ارزیابی شد.

میراث و جایگاه

میراث او را می‌توان در سه سطح جمع‌بندی کرد:

۱) ساختاری/سیاسی: ایفای نقش در چینش نهادهای اصلی نظام و مدیریت مقاطع انتقالی پس از ۱۳۶۸.

۲) سیاست‌گذاری: بازسازی زیرساخت‌ها و آزمون سیاست‌های اصلاح ساختاری در دهه ۱۳۷۰.

۳) دانشِ قرآنی: نهادینه‌کردن رویکرد موضوع‌محور به قرآن در قالب تفسیر راهنما و فراهم‌سازی ابزاری مرجع برای پژوهش تطبیقی موضوعات قرآنی.

پیوند به بیرون

• ویکی‌شیعه
• حوزه نت: مرکز فرهنگ و معارف قرآن