داریوش شایگان
| اندیشمند، فیلسوف تطبیقی، هندشناس، منتقد فرهنگی، نظریه‌پرداز | |
| ملیت | ایرانی |
|---|---|
| تاریخ تولد | ۱۳ بهمن ۱۳۱۳ |
| محل تولد | تبریز |
| محل درگذشت | تهران |
| تاریخ درگذشت | ۲ فروردین ۱۳۹۷ |
| پیشه | نویسنده |
| تحصیلات | دکترای فلسفه تطبیقی |
| دانشگاه | دانشگاه سوربن پاریس |
| آثار | ادیان و مکتب‌های فلسفی هند آسیا در برابر غرب بت‌های ذهنی و خاطرهٔ ازلی افسون‌زدگی جدید نگاه شکسته توهم هویت سرزمین سراب‌ها |
داریوش شایگان (زادهٔ ۱۳ بهمن ۱۳۱۳ در تبریز – درگذشتهٔ ۲ فروردین ۱۳۹۷ در تهران) اندیشمند، فیلسوف تطبیقی، هندشناس، منتقد فرهنگی و نظریه‌پرداز برجسته ایرانی بود. او با پژوهش‌های تطبیقی و نقد فرهنگی، تأملی ژرف بر رابطه پیچیدهٔ سنت و مدرنیته ارائه داد و در آثار خود به بحران هویت در جوامع شرقی، گفت‌وگوی تمدن‌ها و بازخوانی میراث معنوی ایران پرداخت. شایگان آثار خود را به فارسی و فرانسه نوشت و در سطح بین‌المللی شناخته‌شده بود.
زندگی و تحصیلات
شایگان در خانواده‌ای چندفرهنگی متولد شد—پدرش آذری شیعه و مادرش گرجی سنی‌مذهب بود—و از کودکی با زبان‌های فارسی، ترکی، فرانسه، گرجی، روسی و سانسکریت آشنا شد. تحصیلات متوسطه را در مدرسه سن‌لویی تهران گذراند و سپس برای ادامه تحصیل به اروپا رفت. در ژنو زبان و علوم انسانی خواند و دکترای فلسفه تطبیقی خود را در سال ۱۳۴۶ از دانشگاه سوربن پاریس با رساله‌ای درباره هندوئیسم و تصوف دریافت کرد. پس از بازگشت به ایران، به تدریس فلسفه تطبیقی در دانشگاه تهران پرداخت و «مرکز ایرانی مطالعه فرهنگ‌ها» را بنیان گذاشت. او در سال ۱۹۷۷ نخستین سمپوزیوم بین‌المللی «گفت‌وگوی تمدن‌ها» را برگزار کرد که بعدها الهام‌بخش طرح‌های مشابه در سطح سیاسی و فرهنگی شد.
حوزه‌های تخصصی و اندیشه‌ها
نقد فرهنگ و هویت «چهل‌تکه»
شایگان مفهوم «هویت چهل‌تکه» را برای توصیف وضع انسان معاصر در جوامع غیرغربی ابداع کرد. او معتقد بود که هویت در عصر مدرن چندلایه و متکثر است و تنها با پذیرش این تنوع می‌توان از بحران‌های فرهنگی عبور کرد.
تقابل شرق و غرب
در کتاب‌هایی چون آسیا در برابر غرب، بت‌های ذهنی و توهم هویت، شایگان رابطهٔ پیچیده فرهنگ‌های شرقی با مدرنیتهٔ غربی را بررسی کرد. به باور او، شرق می‌تواند از دستاوردهای غرب بیاموزد بدون آنکه در هویت خود بیگانه شود.
گفت‌وگوی تمدن‌ها و تمدن‌شناسی تطبیقی
شایگان از پیشگامان عملی کردن ایده گفت‌وگوی تمدن‌ها بود. او فلسفه، ادیان و عرفان را در سطح تطبیقی بررسی کرد و بر لزوم تبادل فرهنگی میان سنت‌های فکری شرق و غرب تأکید داشت.
عرفان و ادبیات فارسی
او آثاری در تحلیل حافظ، سعدی، مولوی و خیام نوشت و معتقد بود که شعر فارسی ظرفیت احیای هویت معنوی ایرانیان را دارد.
دیدگاه‌ها و نقدها
نظر اندیشمندان و پژوهشگران
- منصور هاشمی: شایگان را «صلح زیسته ایرانی» معرفی کرده که توانسته سنت و مدرنیته را در اندیشه و زندگی خود تلفیق کند.
- علی عظیمی‌نژادان: از نبوغ او در طرح مفاهیمی مانند «انسان برزخی»، «ایدئولوژیک‌شدن سنت» و «شیزوفرنی فرهنگی» سخن گفته است.
- عارف مسعودی: شایگان را فیلسوف آزاداندیش و آوانگارد فلسفه فرهنگ معاصر ایران می‌داند.
- هاشم صالح: او را یکی از معدود روشنفکران مسلمان می‌داند که توانست رابطهٔ سنت و مدرنیته را به‌طور جدی بررسی کند.
- پژوهشگران اجتماعی: بر بُعد اجتماعی و سیاسی اندیشه‌های شایگان تأکید دارند و او را فراتر از یک متفکر انتزاعی می‌دانند.
ارتباط با انقلاب اسلامی
شایگان انقلاب اسلامی را فرصتی برای آشتی دو نحوهٔ وجودی شرق و غرب می‌دانست—ترکیبی از معنویت، عقلانیت و مطلوبیت برای تحقق جامعه‌ای نو. در منابع رسمی، نقل‌قول مستقیمی از امام خمینی یا آیت‌الله خامنه‌ای دربارهٔ اندیشه‌های شایگان وجود ندارد؛ اما تحلیلگران معتقدند که شایگان با وجود فاصله‌گیری از سیاست روزمره، تحولات فکری پس از انقلاب را در آثارش بازتاب داده است.
آثار برجسته
- ادیان و مکتب‌های فلسفی هند (دو جلد)
- آسیا در برابر غرب
- بت‌های ذهنی و خاطرهٔ ازلی
- افسون‌زدگی جدید
- نگاه شکسته
- توهم هویت
- سرزمین سراب‌ها
- پنج اقلیم حضور (تحلیلی بر شاعران فارسی‌زبان)
- آثار فرانسوی: La Lumière vient de l'Occident، Au-delà du miroir، Le regard mutilé
جمع‌بندی
داریوش شایگان یکی از اثرگذارترین متفکران ایرانی قرن بیستم و بیست‌ویکم بود که با نگاهی تطبیقی میان فرهنگ‌ها، دعوت به گفت‌وگو و سازگاری خلاق میان سنت و مدرنیته کرد. او بر این باور بود که پذیرش هویت چندلایه و پرهیز از ایدئولوژیک کردن سنت، کلید عبور از بحران‌های فرهنگی و فکری در جوامع غیرغربی است.
