انقلاب اسلامی ایران

انقلاب اسلامی ایران یا انقلاب ۱۳۵۷ و در منابع انگلیسی‌زبان انقلاب ۱۹۷۹ عنوان انقلاب بزرگ مردم ایران در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ شمسی (۱۱ فوریه ۱۹۷۹ میلادی) دگرگونی بزرگ سیاسی و اجتماعی ایران در ۲۲ بهمن سال ۱۳۵۷ش (۱۹۷۹م) بود که سلطنت ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی را سرنگون کرد. این انقلاب به‌رهبری امام خمینی (ره) صورت گرفت که در نتیجه مبارزات گسترده در طی سالیان متمادی و خیزش سراسری مردم ایران منجر به پایان دوران سلطنت ۲۵۰۰ ساله و تأسیس جمهوری اسلامی ایران شد.

این انقلاب به رهبری امام خمینی، مرجع تقلید شیعه، شکل گرفت و برای نخستین‌بار در تاریخ اسلام، حکومتی دینی با رهبری روحانیان بر پایه اصول اسلامی و شیعی برقرار شد.

گفته شده بُعد مذهبی انقلاب اسلامی ایران از شگفت‌انگیزترین و پیچیده‌ترین ویژگی‌های آن بوده است. یِرواند آبراهامیان، تاریخ‌نگار ایرانی-آمریکایی، پیروزی انقلاب اسلامی را به این دلیل که به‌دست روحانی‌های سنتی (و نه گروه‌ها اجتماعی و احزاب سیاسی) به انجام رسید، پدیده‌ای بی‌همتا معرفی کرده است.

پس از انقلاب اسلامی، ایران وارد مرحله‌ای تازه از تحول ساختاری، محتوایی و نهادی شد. تغییر سیاست‌های فرهنگی، شکل‌گیری نهادهای جدید نظارتی و حمایتی، و بازتعریف نقش هنر در جامعه، زمینه‌ساز پیدایش جریان‌ها و سبک‌های نو در سینمای کشور شد. در نخستین سال‌های پس از انقلاب، بازسازی ساختار تولید و نمایش، پالایش محتوایی آثار و جهت‌دهی به مضامین اخلاقی، اجتماعی و خانوادگی از محورهای اصلی سیاست فرهنگی به‌شمار می‌رفت. این دوره همچنین سبب شد بسیاری از فیلم‌سازان نسل جدید وارد عرصه شوند و هویت تازه‌ای برای سینمای ایران شکل گیرد. شکل‌گیری ژانر دفاع مقدس در تولیدات سینمایی از تحولات مهم عرصه سینما به‌شمار می‌آید که توانست به مرور به یک ژانر جریان‌ساز در سینما تبدیل شود؛ آثاری چون مهاجر، از کرخه تا راین، آژانس شیشه‌ای، دوئل، ویلایی‌ها از نمونه‌های شاخص این جریان به‌شمار می‌آیند.

انقلاب اسلامی همچنین دگرگونی‌های عمیقی در ساختار فرهنگی کشور ایجاد کرد و حوزهٔ کتاب و نشر یکی از مهم‌ترین عرصه‌هایی بود که تحت تأثیر این تحولات قرار گرفت. شکل‌گیری ادبیات پایداری، تحول در حوزه نشر، رشد شعر آیینی و ترجمه آثار شاخص جهان از دیگر مصادیق تحول در عرصه ادبیات به‌شمار می‌آید. دا (خاطرات سیده‌زهرا حسینی)، بابانظر، من زنده‌ام، فرنگیس، سفر به گرای ۲۷۰، آن بیست نفر، خاک‌های نرم کوشک، ازجمله آثار شاخص و پرمخاطب ادبیات پایداری به‌شمار می‌روند.

گاهشمار وقایع انقلاب اسلامی (از سال ۱۳۴۰ تا پیروزی انقلاب اسلامی)

۱۶ مهر ۱۳۴۰ (یک‌شنبه)	تصویب قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی
۸ آذر ۱۳۴۱ (جمعه)	لغو قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی
۱۹ دی ۱۳۴۱ (چهارشنبه)	تظاهرات مردم در تهران در اعتراض و تحریم رفراندومِ انقلاب سفید
۲ فروردین ۱۳۴۲ (جمعه)	تهاجم رژیم پهلوی به مجلس سوگواری در مدرسه فیضیه
۱۳ خرداد ۱۳۴۲ (دوشنبه)	دستگیری امام خمینی
۱۵ خرداد ۱۳۴۲ (چهارشنبه)	قیام ملت ایران در اعتراض به دستگیری امام خمینی
۱۱ مرداد ۱۳۴۲ (جمعه)	آزادی از زندان و بازداشت خانگی امام خمینی
۱۷ فروردین ۱۳۴۳ (دوشنبه)	آزادی امام خمینی از بازداشت خانگی
۳ مرداد ۱۳۴۳ (شنبه)	تصویب قانون کاپیتولاسیون
۴ آبان ۱۳۴۳ (دوشنبه)	مخالفت امام خمینی در برابر کاپیتولاسیون
۱۳ آبان ۱۳۴۳ (چهارشنبه)	تبعید حضرت امام خمینی به ترکیه
۱ بهمن ۱۳۴۳ (پنج شنبه)	اعدام انقلابی حسنعلی منصور
۱۳ مهر ۱۳۴۴ (سه شنبه)	تغییر محل تبعید امام خمینی به نجف اشرف
۲۰خرداد ۱۳۴۹ (چهارشنبه)	شهادت محمدرضا سعیدی به‌دست ساواک به‌دلیل حمایت از امام خمینی
۸ اردیبهشت ۱۳۵۰ (چهارشنبه)	قتل عام کارگران کارخانه جهان چیت کرج که برای احقاق حق خود قیام کرده بودند توسط ارتش شاهنشاهی
۷ دی ۱۳۵۳ (شنبه)	شهادت آیت‌الله حسین غفاری در زندان رژیم پهلوی
۱۵ خرداد ۱۳۵۶ (شنبه)	استعفای امیرعباس هویدا از نخست‌وزیری
۱ آبان ۱۳۵۶ (یک شنبه)	رحلت مشکوک سید مصطفی خمینی
۱۷ دی ۱۳۵۶ (شنبه)	مقاله روزنامه اطلاعات و توهین به امام خمینی
۱۹ دی ۱۳۵۶ (دوشنبه)	قیام خونین مردم قم در محکوم کردن توهین روزنامه اطلاعات به امام خمینی
۲۹ بهمن ۱۳۵۶ (شنبه)	قیام مردم تبریز به مناسبت چهلم شهدای قم
۱۰ فروردین ۱۳۵۷ (پنج شنبه)	قیام مردم یزد برای بزرگداشت شهدای تبریز
۱۵ خرداد ۱۳۵۷ (دوشنبه)	اعتصاب سراسری به مناسبت سالگرد ۱۵ خرداد در تهران
۲۱ مرداد ۱۳۵۷ (شنبه)	اعلام حکومت نظامی توسط دولت آموزگار
۲۸ مرداد ۱۳۵۷ (شنبه)	فاجعه سینما رکس آبادان
۵ شهریور ۱۳۵۷ (یک شنبه)	سقوط دولت جمشید آموزگار و تشکیل دولت شریف امامی
۱۳ شهریور ۱۳۵۷ (دوشنبه)	راه‌پیمایی میلیونی مردم تهران در عید فطر با شعار لغو حکومت شاهنشاهی
۱۷ شهریور ۱۳۵۷ (جمعه)	جمعه سیاه: فاجعه کشتار هزاران نفر در سراسر کشور و از جمله میدان شهدا (ژاله سابق) تهران
۲ مهر ۱۳۵۷ (یک شنبه)	محاصره منزل امام خمینی در عراق توسط پلیس این کشور
۳ مهر ۱۳۵۷ (دوشنبه)	انحلال حزب رستاخیز که توسط رژیم پهلوی تأسیس شده بود
۱۰ مهر ۱۳۵۷ (دوشنبه)	هجرت امام خمینی از عراق به کویت
۱۳ مهر ۱۳۵۷ (پنج شنبه)	هجرت امام خمینی از عراق به پاریس
۱۹ مهر ۱۳۵۷ (چهارشنبه)	آغاز اعتصاب کارکنان مطبوعات در سراسر کشور
۲۴ مهر ۱۳۵۷ (دوشنبه)	به آتش کشیدن مسجد جامع کرمان توسط رژیم پهلوی
۲۹ مهر ۱۳۵۷ (شنبه)	اعتصاب کارکنان صنعت نفت
۸ آبان ۱۳۵۷ (دوشنبه)	آزادی آیت‌الله طالقانی از زندان رژیم پهلوی
۱۰ آبان ۱۳۵۷ (چهارشنبه)	کنترل تأسیسات نفتی کشور توسط ارتش
۱۳ آبان ۱۳۵۷ (شنبه)	تظاهرات دانش‌آموزان و دانشجویان در مقابل دانشگاه تهران و آزادی آیت‌الله مفتح از زندان
۱۵ آبان ۱۳۵۷ (دوشنبه)	«استعفا و سقوط کابینه شریف امامی در پی حوادث خونین ۱۳ آبان» و «تشکیل دولت نظامی به نخست وزیری ژنرال ازهاری»
۱۰ آذر ۱۳۵۷ (جمعه)	فریاد الله‌اکبر بر فراز بام‌ها
۱۱ دی ۱۳۵۷ (دوشنبه)	روزهای خونین در مشهد مقدس
۱۶ دی ۱۳۵۷ (شنبه)	سقوط دولت نظامی ازهاری
۲۳ دی ۱۳۵۷ (شنبه)	تشکیل شورای انقلاب به دستور امام خمینی
۲۶ دی ۱۳۵۷ (سه شنبه)	فرار محمدرضا پهلوی از ایران
۲۹ دی ۱۳۵۷ (جمعه)	اعلام اصول جمهوری اسلامی در راهپیمایی میلیونی مردم
۳ بهمن ۱۳۵۷ (سه شنبه)	انحلال شورای سلطنت که برای حفظ رژیم سلطنتی در ایران تشکیل شده بود
۴ بهمن ۱۳۵۷ (چهارشنبه)	اشغال فرودگاه مهرآباد توسط ارتش برای جلوگیری از حضور امام خمینی در بین مردم ایران
۵ بهمن ۱۳۵۷ (پنج شنبه)	بستن سه فرودگاه کشور به دستور دولت بختیار برای جلوگیری از حضور امام خمینی در ایران
۷ بهمن ۱۳۵۷ (شنبه)	آغاز تحصن روحانیون مبارز در دانشگاه تهران در اعتراض به بستن فرودگاه‌ها
۹ بهمن ۱۳۵۷ (دوشنبه)	بازگشایی فرودگاه برای ورود امام خمینی به ایران
۱۲ بهمن ۱۳۵۷ (پنج شنبه)	ورود امام خمینی پس از پانزده سال تبعید به ایران
۱۷ بهمن ۱۳۵۷ (سه شنبه)	تشکیل دولت موقت به ریاست مهندس مهدی بازرگان
۱۹ بهمن ۱۳۵۷ (سه شنبه)	«راه‌پیمایی مردم ایران در حمایت از دولت موقت»، «بیعت نیروی هوایی ارتش با امام خمینی» و «رفتن امام خمینی به زیارت حضرت عبدالعظیم(ع)»
۲۰ بهمن ۱۳۵۷ (جمعه)	تظاهرات مردم در طرفداران قانون اساسی با تجمع در استادیوم امجدیه (شهید شیرودی)
۲۱ بهمن ۱۳۵۷ (شنبه)	افزایش حکومت نظامی به دستور بختیار»، «دستور شکستن حکومت نظامی توسط امام خمینی» و «درگیری‌های بسیار شدید در تهران و شهرستانها بین سربازان گارد شاهنشاهی و مردم مسلح»
۲۲ بهمن ۱۳۵۷ (دوشنبه)	سقوط نظام شاهنشاهی پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی

پیشینه و علت‌ها

با سقوط رضاشاه در سال ۱۳۲۰ش، فضای تازه‌ای برای طرح دوبارهٔ اندیشه‌های دینی و سیاسی در ایران پدید آمد. شکست برنامه‌های سکولاریستی پهلوی اول، موجب شد فعالیت‌های مذهبی و آیین‌های شیعی بار دیگر در عرصهٔ عمومی گسترش یابد و گروه‌ها و نشریه‌های متعددی با محوریت روحانیت سیاسی شکل بگیرد.

هرچند ریشه‌های انقلاب اسلامی به نهضت ملی-مذهبی مشروطه در سال ۱۲۸۵ و کشمکش‌های مستمر پس از آن و همچنین نارضایتی مردم از فسادهای مالی و سیاسی حکومت پهلوی و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ علیه دکتر محمد مصدّق بازمی‌گردد، امّا مبارزات علیه رژیم محمدرضاشاه پهلوی از سال ۱۳۴۰ به‌طور علنی آغاز شد. این دوره با اعتراضات گسترده‌ای همراه بود که به‌ویژه پس از آغاز انقلاب سفید در سال ۱۳۴۲، و همچنین در پی رحلت مشکوک سیدمصطفی خمینی در سال ۱۳۵۶ شدت گرفت و این مبارزات و اعتراضات روز به روز گسترده‌تر شد و در نهایت به قیامی سراسری علیه حکومت پهلوی انجامید.

تقویت گرایش‌های مذهبی بعد از کودتای ۲۸ مرداد

به باور برخی پژوهشگران، از جمله صادق زیباکلام، این روند در پی کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ش شدت بیشتری یافت و موجب تقویت گرایش‌های مذهبی در جامعه شد. برخی نیز یادآور شده است که با وجود فاصله‌گیری سلطنت از نهاد دین در دورهٔ رضاشاه، رهبران مذهبی توانستند نفوذ قابل توجهی در جامعه حفظ کنند. جنبش ملی‌شدن صنعت نفت یکی از مهم‌ترین نمودهای این تحولات بود. این جنبش با هدف دستیابی به استقلال اقتصادی و سیاسی شکل گرفت و در سال‌های آغازین دههٔ ۱۳۳۰ش با رهبری محمد مصدق و حمایت سید ابوالقاسم کاشانی به تصویب مجلس رسید. قدرت‌یافتن دولت مصدق منافع بریتانیا و آمریکا را تهدید می‌کرد و درنهایت اختلافات درونی و مداخلهٔ خارجی به کودتای ۲۸ مرداد و سرنگونی دولت منتخب انجامید.

پس از کودتا، حکومت پهلوی بار دیگر با پشتوانهٔ قدرت‌های خارجی به صحنه بازگشت و امتیازهای نفتی ایران دوباره در اختیار بیگانگان قرار گرفت. در پی این رخداد، رژیم پهلوی برای تثبیت قدرت خود سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) را با همکاری کارشناسان آمریکایی و اسرائیلی بنیان نهاد. ساواک با نفوذ گسترده در دانشگاه‌ها، ادارات و مراکز صنعتی، بر فضای سیاسی کشور مسلط شد و احزاب مخالف را به شدت محدود کرد. با این حال، حکومت نسبت به نهاد دین با احتیاط بیشتری عمل می‌کرد و مراجعی چون سید حسین بروجردی ارتباط مستقیم با دربار داشتند.

نفوذ جریان‌های اسلامی در دانشگاه‌ها

به گفتهٔ زیباکلام، فضای سیاسی و اجتماعی پس از کودتای ۱۳۳۲ش زمینه‌ساز نوعی بازگشت گسترده‌تر به اندیشهٔ مذهبی شد. جریان‌های اسلامی به‌تدریج در میان دانشگاهیان و اقشار تحصیل‌کرده نفوذ یافتند؛ قشری که پیش از آن بیشتر گرایش‌های ملی‌گرا، چپ یا سکولار داشت. شخصیت‌هایی چون سید محمود طالقانی، مرتضی مطهری و مهدی بازرگان نقش مهمی در پیوند دادن مفاهیم دینی با مسائل نوین جامعه داشتند و کوشیدند قرائتی روزآمد از اسلام ارائه دهند.

این تحولات در مجموع بستری فکری و اجتماعی ایجاد کرد که در دهه‌های بعدی به شکل‌گیری و گسترش جریان انقلاب اسلامی یاری رساند.

سیاست‌های ضد مذهبی

به گفتۀ مصطفی ملکوتیان، از اساتید علوم سیاسی در ایران، محمدرضا پهلوی، مانند پدرش رضاشاه، فرهنگ مذهبی مردم ایران را تحقیر می‌کرد و اقداماتی را انجام می‌داد که بر خلاف اصول و اعتقادات اسلامی بود؛ از جمله این اقدامات می‌توان به استفاده از تاریخ شاهنشاهی به جای تقویم اسلامی، تشویق زنان به استفاده‌نکردن از چادر، و احیای ملی‌گرایی در مقابل اسلام‌گرایی اشاره کرد.

فسادهای اقتصادی

از نگاه اکثر صاحب‌نظران، فساد مالی گسترده خاندان پهلوی، یکی از عوامل انقلاب مردم بوده است. جان فوران، رژیم پهلوی را غرق‌شده در فساد اقتصادی، رشوه‌خواری و مال‌اندوزی می‌داند. مطابق نقل آبراهمیان از یک اقتصاددان غربی، در سال‌های پایانی رژیم پهلوی، حدود دو میلیاد دلار به صورت مستقیم از محل درآمدهای نفتی به حساب‌ اعضای خانواده سلطنتی در بانک‌های خارجی منتقل شد.

ناکارآمدی‌های و افزایش نارضایتی اجتماعی

از اواسط دهه ۱۳۴۰، نابرابری گسترده، تمرکز ثروت، مهاجرت سریع روستاییان به شهرها، فروپاشی شبکه‌های سنتی اجتماعی و تشدید فاصله طبقاتی اتفاقاتی بود. ساختار اقتدارگرایانه، سرکوب مخالفان و وابستگی اقتصادی به نفت باعث شد تا نارضایتی‌های عمومی به سرعت گسترش یابد. افزایش شدید قیمت و تورم افسارگسیخته به‌ویژه در دوران نخست‌وزیری امیرعباس هویدا و تضاد میان نوسازی شتابان حکومتی و سنت‌های اجتماعی و فرهنگی ریشه‌دار مردم ایران، به بروز شکاف فرهنگی عمیقی در جامعه ایرانی منجر شد. این شکاف در اواخر دهه ۱۳۵۰ به یکی از محورهای اصلی اعتراضات عمومی تبدیل شد.

تأثیر گفتمان انقلاب اسلامی در فرهنگ و هنر

تحولات سینمای ایران

پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ وارد مرحله‌ای تازه از تحول ساختاری، محتوایی و نهادی شد. تغییر سیاست‌های فرهنگی، شکل‌گیری نهادهای جدید نظارتی و حمایتی، و بازتعریف نقش هنر در جامعه، زمینه‌ساز پیدایش جریان‌ها و سبک‌های نو در سینمای کشور شد. در نخستین سال‌های پس از انقلاب، بازسازی ساختار تولید و نمایش، پالایش محتوایی آثار و جهت‌دهی به مضامین اخلاقی، اجتماعی و خانوادگی از محورهای اصلی سیاست فرهنگی به‌شمار می‌رفت. این دوره همچنین سبب شد بسیاری از فیلم‌سازان نسل جدید وارد عرصه شوند و هویت تازه‌ای برای سینمای ایران شکل گیرد.

شکل‌گیری ژانر «دفاع مقدس»

با آغاز جنگ ایران و عراق در سال ۱۳۵۹، سینمای ایران به‌تدریج ژانر تازه‌ای را تجربه کرد که بعدها با عنوان ژانر دفاع مقدس شناخته شد. این گونهٔ سینمایی با هدف بازنمایی تجربه جنگ، مقاومت مردمی، فداکاری نیروهای رزمنده و پیامدهای اجتماعی و انسانی درگیری هشت‌ساله شکل گرفت. نخستین نمونه‌های این ژانر عمدتاً مستند بودند، اما از میانه دهه ۱۳۶۰، تولید فیلم‌های داستانی جنگی افزایش یافت. آثاری چون مرز، عقاب‌ها، کانی‌مانگا، مهاجر، از کرخه تا راین، آژانس شیشه‌ای، دوئل، ویلایی‌ها از نمونه‌های شاخص این جریان به‌شمار می‌آیند.

ژانر دفاع مقدس علاوه‌بر روایت مستقیم جنگ، به‌تدریج به حوزه‌های گسترده‌تری مانند پیامدهای روانی و اجتماعی جنگ، خانواده‌های شهدا، جانبازان و مسائل پساجنگ نیز گسترش یافت و به یکی از پایدارترین و تأثیرگذارترین جریان‌های سینمای ایران تبدیل شد. بسیاری از فیلم‌سازان برجسته، از جمله ابراهیم حاتمی‌کیا، رسول ملاقلی‌پور و احمدرضا درویش، بخش مهمی از هویت سینمایی خود را در همین ژانر شکل دادند.

جشنواره فیلم فجر

در سال ۱۳۶۱ش، هم‌زمان با تلاش برای سامان‌دهی سینمای پس از انقلاب، جشنواره فیلم فجر به‌عنوان مهم‌ترین رویداد سینمایی ایران تأسیس شد. این جشنواره با هدف حمایت از تولیدات سالم و فاخر، معرفی استعدادهای جدید و ایجاد فضای رقابت حرفه‌ای میان فیلم‌سازان شکل گرفت.

جشنواره فیلم فجر در دهه‌های بعد نقش مهمی در جهت‌دهی سلیقه هنری، تعامل میان سینماگران و رشد کیفی تولیدات سینمای ایران داشته است. این جشنواره علاوه‌بر بخش اصلی، میزبان بخش‌هایی چون فیلم‌های مستند، فیلم‌های کوتاه و آثار مرتبط با دفاع مقدس بوده و برخی از جریان‌های مهم سینمایی نخستین‌بار در همین رویداد معرفی شدند. جشنواره فجر به‌دلیل نفوذی که در چرخه تولید و اکران دارد، عملاً به یکی از نهادهای مؤثر در سیاست‌گذاری فرهنگی سینمای ایران تبدیل شده است.

دستاوردهای سینمای پس از انقلاب

دستاوردهای سینمای پس از انقلاب تنها محدود به تغییرات نهادی نبود. در دهه‌های بعد، موارد زیر را می‌توان از با اهمیت‌ترین دستاوردهای سینمای ایران به‌شمار آورد:

• دست‌یافتن به هویتی مستقل و جهانیو حضور مؤثر در جشنواره‌های بین‌المللی؛
• توسعه مضامین اجتماعی، اخلاقی، کودک و نوجوان؛
• شکل‌گیری گونه‌های تازه‌ای مانند سینمای مقاومت و سینمای استراتژیک از دل ژانر دفاع مقدس؛
• معرفی فیلم‌سازانی متعهد و متخصص برای حضور در جشنواره‌های داخلی و خارجی؛
• شکل‌گیری جشنواره تخصصی فیلم کودک و نوجوان.

تحولات ادبیات و نشر

پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ دگرگونی‌های عمیقی در ساختار فرهنگی کشور ایجاد کرد و حوزهٔ کتاب و نشر یکی از مهم‌ترین عرصه‌هایی بود که تحت تأثیر این تحولات قرار گرفت. تغییر در سیاست‌های فرهنگی، شکل‌گیری جریان‌های تازهٔ ادبی، گسترش نهادهای مرتبط با کتاب و دگرگونی صنعت چاپ، مجموعاً منظری جدید در فرهنگ مکتوب ایران پدید آورد.

ادبیات پایداری

پس از آغاز جنگ ایران و عراق، گونه‌ای جدید از ادبیات با عنوان ادبیات پایداری (یا ادبیات مقاومت) در ایران تثبیت شد. این جریان عمدتاً بر تجربه‌های مرتبط با جنگ، مقاومت مردمی، زندگی رزمندگان، تأثیرات اجتماعی جنگ و بازسازی پس از آن تمرکز داشت.

ادبیات پایداری از خاطره‌نگاری تا داستان بلند و شعر را دربر گرفت و بعدها به بخشی پایدار از ادبیات معاصر تبدیل شد. دا (خاطرات سیده‌زهرا حسینی)، بابانظر، من زنده‌ام، فرنگیس، سفر به گرای ۲۷۰، آن بیست نفر، خاک‌های نرم کوشک، ازجمله آثار شاخص و پرمخاطب این گونۀ ادبی به‌شمار می‌روند.

رشد شعر آیینی

شعر آیینی پس از انقلاب وارد مرحله جدیدی شد و از قالب‌های سنتی مدح و مرثیه فراتر رفت. شاعران نسل جدید تلاش کردند روایت‌های تاریخی و دینی را با زبان و فرم معاصر پیوند دهند و به همین دلیل، شعر آیینی به یک جریان مؤثر در ادبیات تبدیل شد. از چهره‌های مطرح این حوزه می‌توان به حمید سبزواری، قیصر امین‌پور، علی معلم دامغانی، غلامرضا سازگار، سیدحمیدرضا برقعی و علیرضا قزوه و محمدعلی مجاهدی اشاره کرد. موضوعاتی همچون زندگی معصومان، واقعه عاشورا، فرهنگ انتظار و مفاهیم اخلاقی، محور اصلی شعر آیینی در دوره جدید بودند.

تحولات صنعت چاپ و بازسازی زیرساخت‌های نشر

صنعت چاپ ایران در دهه‌های پس از انقلاب دستخوش دگرگونی‌های قابل توجهی شد. در دهه ۱۳۶۰، نهادهای دولتی و خصوصی تلاش کردند تجهیزات چاپ را نوسازی کنند و با گسترش چاپخانه‌ها، ظرفیت تولید کتاب به‌طور چشمگیری افزایش یافت. برخی تحولات مهم عبارت‌اند از:

• گسترش چاپخانه‌ها در استان‌های مختلف و کاهش تمرکز نشر در تهران
• ورود فناوری‌های جدید چاپ از دهه ۱۳۷۰، مانند افست پیشرفته و چاپ دیجیتال
• افزایش قابلیت‌های نشر دانشگاهی و آموزشی در پی تأسیس مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی جدید
• رشد ناشران مستقل و شکل‌گیری نشرهای تخصصی در حوزه فلسفه، تاریخ، جامعه‌شناسی، دین‌پژوهی و ادبیات
• بهبود کیفیت مواد اولیه مانند کاغذ و مرکب به‌ویژه از دهه ۱۳۸۰
• پیدایش کتاب‌های الکترونیک و سامانه‌های آنلاین فروش کتاب

نهضت ترجمه پس از انقلاب

گسترش مبادلهٔ فکری با جهان پس از انقلاب اسلامی، جریان تازه‌ای از ترجمه در ایران به وجود آمد که در دهه‌های مختلف ویژگی‌های متفاوتی داشت. در دهه ۱۳۶۰ ترجمه‌ها بیشتر در حوزهٔ اندیشه‌های اسلامی، تاریخ، علوم سیاسی و آثار کلاسیک انسانی متمرکز بود. اما از دهه ۱۳۷۰ به بعد، ترجمه‌های ادبی، فلسفی و علوم اجتماعی افزایش یافت و مترجمان بسیاری وارد عرصه شدند.

ترجمهٔ آثار برجسته ادبیات جهان، شامل اروپایی، آمریکای لاتین و شرق آسیا توجه به نظریه‌های فلسفی و اجتماعی معاصر مانند فوکو، آرنت، گیدنز و هابرماس ترجمهٔ آثار حوزه روان‌شناسی و علوم تربیتی ترجمهٔ رمان‌های جریان‌ساز معاصر شکل‌گیری مترجمان تأثیرگذار مانند عبدالله کوثری، نجف دریابندری، خشایار دیهیمی، حسین پاینده، محمود حدادی و رضا رضایی این جریان به نوسازی فضای فکری ایران و آشنایی نسل‌های جدید با ادبیات و علوم انسانی جهان کمک قابل توجهی کرد.

در دهه‌های پس از انقلاب، مجموعه‌ای از مفاهیم جدید در مطالعات فرهنگی و هنری ایران پدید آمد که پس از آن مبنای تدوین کتاب‌ها و پژوهش‌های متعدد قرار گرفت؛ «ادبیات انقلاب هنر مقاومت»، «فرهنگ ایثار و شهادت»، «هویت اسلامی–ایرانی»، «انقلاب و جنگ»، «جامعه‌شناسی دین و انقلاب» برخی از این مفاهیم‌اند که موجب گسترش حوزه‌های جدید پژوهشی در دانشگاه‌ها و مؤسسات فرهنگی شد.

نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران

نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که نخستین بار در سال ۱۳۶۶ برگزار شد، به‌تدریج به مهم‌ترین رویداد سالانه حوزهٔ نشر در ایران تبدیل شد. هدف این نمایشگاه گسترش فرهنگ مطالعه، عرضه مستقیم کتاب، ارتباط میان ناشران داخلی و خارجی و ارائه تازه‌ترین آثار علمی، ادبی و دانشگاهی است.

این نمایشگاه در دهه‌های بعد به بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی کشور تبدیل شد و به‌عنوان محلی برای رونمایی کتاب‌های جدید و نشست‌های تخصصی شرایط حضور ناشران خارجی را فراهم کرد؛ افزون‌بر این، نقش مهمی در معرفی آثار ادبی و پژوهشی ایفا کرد و بازار کتاب ایران را از یک رویداد محلی به یک رخداد منطقه‌ای تبدیل کرد.