سید محمدکاظم شریعتمداری
| مرجع تقلید | |
 | |
| نام کامل | سید محمدکاظم حسینی شریعتمداری |
|---|---|
| تاریخ تولد | ۱۵ دی ۱۲۸۴ |
| زادگاه | تبریز |
| تاریخ وفات | ۱۴ فروردین ۱۳۶۵ |
| شهر وفات | تهران |
| محل دفن | قبرستان ابوحسین در قم |
| محل سکونت | قم |
| استادان | حائری یزدی میرزا جواد ملکی تبریزی آقاضیاء عراقی سید ابوالحسن اصفهانی |
| شاگردان | مکارم شیرازی امام موسی صدر جعفر سبحانی،موسوی اردبیلی سیدموسی شبیری زنجانی |
| محل تحصیل | تبریز قم نجف |
| اجازه اجتهاد از | حائری یزدی آقاضیاء عراقی سید ابوالحسن اصفهانی |
| تالیفات | هدایة العباد الی طریق الرشاد تعلیقه بر عروة الوثقی مباحث حول قرآن |
سید محمدکاظم شریعتمداری ( زادهٔ ۱۵ دی ۱۲۸۴ در تبریز - درگذشت ۱۴ فروردین ۱۳۶۵ در تهران) مشهور به سید کاظم شریعتمداری از مراجع تقلید پس از رحلت آیت‌الله بروجردی بود. شریعتمداری تحصیلات خود را از ۱۲۹۳ در تبریز آغاز کرد. در ۱۳۰۳ به قم مهاجرت کرد تا تحصیلات خود را در درس‌های خارج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مؤسس حوزه علمیه قم، و میرزا جواد ملکی تبریزی ادامه دهد. سپس به نجف رفت و از آقاضیاء عراقی و سید ابوالحسن اصفهانی بهره برد. شریعتمداری اجتهاد خود را از شیخ عبدالکریم حائری دریافت کرد. ایشان پس از بازگشت به تبریز در ۱۳۱۳، تدریس در حوزه علمیه طالبیه را آغاز کرد و سپس در ۱۳۲۹ به قم برگشت و تدریس خصوصی را برای شاگردانی چون امام موسی صدر، مکارم شیرازی، موسوی اردبیلی، جعفر سبحانی و سید موسی شبیری زنجانی آغاز کرد.
شریعتمداری در مسائل اجتماعی و فرهنگی، به ویژه در مخالفت با فساد و نفوذ بهائیت، مواضع جدی اتخاذ کرد. او مؤسس و مدیر مؤسسات فرهنگی مانند مجله مکتب اسلام و مؤسسه دارالتبلیغ بود که شامل کتابخانه، انتشارات، بیمارستان، درمانگاه و مدارس علمیه برای بانوان بود.
در عرصه سیاسی، شریعتمداری ابتدا مخالف حکومت پهلوی بود، ولی از مبارزه قهرآمیز پرهیز می‌کرد و به برگزاری انتخابات آزاد و رعایت قانون اساسی مشروطه تأکید داشت. در قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ از امام خمینی حمایت کرد و بعداً رویکرد ملایم‌تری نسبت به حکومت پهلوی اتخاذ کرد. شریعتمداری در کودتای نوژه متهم به اطلاع و حمایت از قطب‌زاده شد، اما این اتهامات را تکذیب کرد. در پی آن، شریعتمداری به حصر خانگی رفت.
پس از انقلاب اسلامی، او در رفراندوم جمهوری اسلامی حمایت کرد، اما به مخالفت با اصل ۱۱۰ پرداخت که درباره اختیارات ولی‌فقیه بود. در سال ۱۳۶۱، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم مرجعیت شریعتمداری را سلب کرد.
شریعتمداری در ۱۴ فروردین ۱۳۶۵ درحالی که در حصر خانگی بود درگذشت. دفن وی بدون تشییع عمومی و تنها با حضور خانواده انجام و در قبرستان ابوحسین قم به‌خاک سپرده شد.
زندگی‌نامه
سید محمدکاظم حسینی شریعتمدار در تاریخ ۱۵ دی ۱۲۸۴ در تبریز متولد شد.
او در سال ۱۲۹۳ تحصیلات مقدماتی خود را در تبریز آغاز کرد و در سال ۱۳۰۳، در ۱۹ سالگی، برای ادامه تحصیل به قم مهاجرت کرد. در قم، در درس خارج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مؤسس حوزه علمیه قم، و میرزا جواد ملکی تبریزی شرکت داشت.
پس از مدتی، برای تکمیل تحصیلات خود به نجف هجرت کرد و در درس‌های آقاضیاء عراقی و سید ابوالحسن اصفهانی حضور یافت. سپس موفق به دریافت اجازه اجتهاد از شیخ عبدالکریم حائری شد.
در سال ۱۳۱۳ به تبریز بازگشت و به تدریس در حوزه علمیه طالبیه مشغول شد. او در سال ۱۳۲۹ بار دیگر به قم بازگشت و علاوه بر تدریس عمومی، به برگزاری کلاس‌های خصوصی برای شاگردان نزدیک خود پرداخت. شاگردانی مانند امام موسی صدر، ناصر مکارم شیرازی، موسوی اردبیلی، جعفر سبحانی، و سید موسی شبیری زنجانی از جمله کسانی بودند که در درس‌های خصوصی او شرکت می‌کردند.
درگذشت
سید کاظم شریعتمداری پس از تحمل یک دوره بیماری در ۱۴ فروردین ۱۳۶۵ در بیمارستان مهراد تهران درگذشت. وی به‌اتهام اطلاع و حمایت از کودتای قطب‌زاده در خانه خود محصور شد و سرانجام در حصر خانگی درگذشت. شریعتمداری وصیت کرده بود در حسینیه‌اش غسل داده شود، سید رضا صدر (برادر امام موسی صدر) بر او نماز بخواند و در حرم حضرت معصومه و یا در خانه‌اش دفن گردد. با این حال پس از انتقال جنازه‌اش به قم، در قبرستان ابوحسین قم دفن گردید.
سید محمدرضا گلپایگانی در نامه‌ای از اینکه «بدون تشییع و احترامات لازمه، و تدفین مخفیانه در محل غیرمناسب واقع شده» ابراز تأسف شدید نمود. همچنین حسینعلی منتظری که در زمان درگذشت شریعتمداری قانم‌مقام رهبر جمهوری اسلامی ایران بود، در خاطراتش که در دوره برکناری وی از سمت قائم‌مقام رهبری منتشر شد، نوشته است که وی نیز به عمل نکردن به وصیت شریعتمداری معترض بوده است. اکبر هاشمی رفسنجانی در خاطرات روز ۱۵ فروردین سال ۱۳۶۵ نوشته است که دفن بدون سروصدا و تنها با حضور خانواده بر اساس تصمیم جامعه روحانیت مبارز بوده است. وی در خاطرات این روز نوشته است که در قم گروهی از طرفداران وی تظاهرات به راه انداخته‌اند.
آثار
| شماره | عنوان اثر |
|---|---|
| ۱ | رساله‌ای در اجتماع امر و نهی |
| ۲ | رساله‌ای در نهی در معاملات |
| ۳ | رساله‌ای در لباس مشکوک |
| ۴ | تعلیقه بر وسیلة النجاة |
| ۵ | رساله عملیه |
| ۶ | مناسک حج |
| ۷ | هدایة العباد الی طریق الرشاد |
| ۸ | تعلیقه بر عروة الوثقی |
| ۹ | فروع علم اجمالی و قاعده فراغ و تجاوز |
| ۱۰ | مباحث حول قرآن |
فعالیت‌های اجتماعی تبلیغی
اجتماعی
شریعتمداری در برخی مسائل فرهنگی، مانند رواج بی‌بندوباری در کشور، بیانیه‌هایی صادر کرد و استفاده از تلویزیون را به‌دلیل فساد آن حرام دانست. او همچنین با نفوذ بهائیت مقابله می‌کرد و در سال ۱۳۵۱ خرید و فروش نوشابه‌هایی را که در دست گروه‌های بهائی بود، حرام اعلام کرد. در سال ۱۳۵۵ نیز مردم را به بستن حساب‌های خود در بانک صادرات تشویق کرد، زیرا یک بهائی سهامدار عمده آن شده بود.
تبلیغی
در سال ۱۳۳۷، شریعتمداری مجله مکتب اسلام را تأسیس کرد که افرادی مانند ناصر مکارم شیرازی، جعفر سبحانی و حسین نوری همدانی در هیئت تحریریه آن حضور داشتند. او مؤسس و مدیر مؤسسه دارالتبلیغ بود که دارای کتابخانه عمومی و امانی، انتشارات و چاپخانه، بیمارستان و درمانگاه، مدرسه علمیه بانوان (دار الزهراء) و شعبه‌هایی در تهران، اهواز، تبریز و پاکستان بود. شریعتمداری همچنین مجله پژوهشی الهادی به زبان عربی، مجله پیام شادی به زبان فارسی برای کودکان، مجله بشائر به زبان عربی برای کودکان، و مجله نسل نو برای مخاطبان جوان را منتشر کرد.
فعالیت‌های سیاسی
پیش از انقلاب اسلامی
شریعتمداری به‌عنوان یکی از روحانیان میانه‌رو شناخته می‌شود که در عین مخالفت با حکومت پهلوی، از مبارزه قهرآمیز و تند اجتناب می‌کرد. رسول جعفریان معتقد است که درخواست شریعتمداری از حکومت پهلوی تا تیر ۱۳۵۷ بیشتر از برگزاری انتخابات آزاد نبود. شریعتمداری مخالف براندازی سلطنت بود و تأکید داشت که باید انتخابات آزاد برگزار شود و به قانون اساسی مشروطه در چهارچوب سلطنت مشروطه عمل شود. او قانون اساسی مشروطه مصوب ۱۲۸۵ (۱۹۰۶م) را تأیید می‌کرد.
شریعتمداری در سفر محمدرضا شاه به تبریز پس از سقوط فرقه دموکرات آذربایجان در سال ۱۳۲۶ در مدرسه طالبیه تبریز با وی دیدار کرد. این دیدار در شرایطی رخ داد که او در آن زمان جزء روحانیون درجه دوم تبریز به حساب می‌آمد و روحانیون درجه اول تبریز از ملاقات با شاه خودداری کرده بودند. شریعتمداری در اعتراضات خود کمتر به شخص شاه حمله می‌کرد و بیشتر کارگزاران حکومتی مانند نخست‌وزیر، وزرا و مجلسیان را مورد انتقاد قرار می‌داد. او در شهریور ۱۳۴۲ به‌دلیل نبود آزادی بیان و ممنوعیت مجالس دینی و وعظ، انتخابات مجلس را تحریم کرد و در واکنش به ماجرای کاپیتولاسیون و نفوذ بهائیان در دستگاه‌های حکومتی، مواضعی اتخاذ کرد.
شریعتمداری سرکوب مردم در قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ را لکه ننگینی دانست و از امام خمینی حمایت کرد. با این حال، پس از موضع‌گیری در وقایع سال ۱۳۴۲، از شدت اعتراض‌های او کاسته شد و رویکرد ملایمی در برابر حکومت اتخاذ کرد. او در پیامی در محرم همان سال اعلام کرد که دیگر در مسائل سیاسی مداخله نمی‌کند.
پس از بازداشت امام خمینی در پی سخنرانی عاشورای ۱۳۴۲، شریعتمداری به تهران رفت و به‌همراه محمدتقی آملی از علمای تهران و سید محمدهادی میلانی از علمای مشهد، حکم اجتهاد امام خمینی را امضا کردند تا او از محاکمه نجات یابد.
پس از انقلاب اسلامی
سید کاظم شریعتمداری یکی از مراجع چهارگانه در دوران انقلاب اسلامی بود. در فروردین ۱۳۵۸، او در ذیل اعلامیه‌ای اعلام کرد که در رفراندوم به جمهوری اسلامی رأی خواهد داد و از جمهوری اسلامی حمایت کرد. برخی از طرفداران شریعتمداری، حزب خلق مسلمان را در مقابل حزب جمهوری اسلامی تأسیس کردند که مشکلات و درگیری‌هایی به‌وجود آورد.
شریعتمداری در موضوع قانون اساسی طرفدار قانون اساسی مشروطه مصوب ۱۲۸۵ بود و معتقد بود که در جمهوری اسلامی نیز می‌توان همان قانون اساسی را بدون سلطنت پذیرفت. در ۹ آذر ۱۳۵۸، او در مورد همه‌پرسی برای تأیید قانون اساسی، اعلامیه‌ای صادر کرد و با اصل ۱۱۰ که به اختیارات ولی فقیه مربوط می‌شد، مخالفت کرد.
ماجرای کودتای صادق قطب‌زاده و خلع از مرجعیت
در ابتدای سال ۱۳۶۱، سید کاظم شریعتمداری متهم به اطلاع و حمایت مالی و سیاسی از کودتای صادق قطب‌زاده (کودتای نوژه) شد. بر اساس اقرار برخی افراد، گفته می‌شد که شریعتمداری به یکی از روحانیان تهران پولی داده بود تا به قطب‌زاده منتقل کرده و در کودتا هزینه شود. همچنین علیه او مطرح شد که از کودتا اطلاع داشته اما هیچ اقدامی برای جلوگیری از آن انجام نداده است.
در پاسخ به این اتهامات، شریعتمداری ابتدا در نامه‌ای چهار صفحه‌ای تمام اظهارات قطب‌زاده را تکذیب کرد و تنها پذیرفت که روحانی‌ای به‌نام مهدوی به نزد او آمده بود و مطالبی را از بعضی گروه‌ها نقل کرده بود. او تأکید کرد که نه تنها از این سخنان حمایت نکرده، بلکه از آن نهی کرده و آن را خلاف شرع دانسته است. پس از آن، توبه‌نامه شریعتمداری در تلویزیون پخش شد. طبق نقل سید محمد موسوی خوئینی‌ها، دبیرکل مجمع روحانیون مبارز، امام خمینی پس از مشاهده این اعتراف گفته بود که ای کاش صداوسیما آن را پخش نمی‌کرد.
هاشمی رفسنجانی در خاطرات خود از روز ۳۰ فروردین سال ۱۳۶۱ نقل کرده است که سید احمد خمینی گفته بود که شریعتمداری در مذاکره با سپاه قم به اطلاع خود از قصد قطب‌زاده اعتراف کرده است.
در اردیبهشت سال ۱۳۶۱، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، سلب مرجعیت سید کاظم شریعتمداری را اعلام کرد. برخی معتقدند امام خمینی با این اقدام موافق بود، در حالی‌که دیگران بر این باورند که امام خمینی از این عمل جامعه مدرسین بی‌خبر بوده و بدان راضی نبوده است.
سید محمدکاظم شریعتمداری در آثار فرهنگی
مستند آلترناتیو
«تارکد» یک مجموعه مستند ۱۰ قسمتی به کارگردانی محمدصالح نیکنام است که در هر قسمت به موضوعات مرتبط با پرونده‌های حساس دهه‌ی اول پس از انقلاب اسلامی می‌پردازد. سوژه‌های این مستند از سال ۵۷ تا ۶۷ را شامل می‌شود و بیشتر ناظر به پرونده‌هایی است که سویه‌های امنیتی داشته‌اند و محل ابهامات و بحث‌های زیادی بوده‌اند؛ از جریانات نخست‌وزیری گرفته تا پرونده‌های مربوط به سینما رکس، عباس امیرانتظام، آیت‌الله شریعتمداری و پرونده‌های پربحث دیگر. وجه تمایز اصلی این مجموعه تمرکز دقیق بر اسناد است که بسیاری از آن‌ها برای نخستین‌بار بازخوانی می‌شود. در این مجموعه سراغ اسنادی رفتند که از لانه جاسوسی سفارت آمریکا کشف شده است. این اسناد بسیار حیرت‌انگیز است و اطلاعات قابل تأملی در آن‌ها دیده می‌شود.
اولین قسمت از این مجموعه با نام مستند آلترناتیو به ماجرای کودتای آقای سید کاظم شریعتمداری می‌پردازد.
پیوند به بیرون
