محمدتقی مصباح یزدی

آیت‌الله مصباح یزدی

نام کامل	محمدتقی مصباح یزدی
تاریخ تولد	۱۱ بهمن ۱۳۱۳
زادگاه	یزد
تاریخ وفات	۱۲ دی ۱۳۹۹
شهر وفات	تهران
محل دفن	قم حرم حضرت معصومهـس)
محل سکونت	قم
استادان	آیت‌الله بروجردی • امام خمینی • علامه طباطبایی • آیت‌الله اراکی • آیت‌الله بهجت
محل تحصیل	یزد و قم
تالیفات	آموزش فلسفه • اخلاق در قرآن • انسان‌شناسی در قرآن • آذرخشی دیگر از آسمان کربلا • نظریه سیاسی اسلام
سیاسی	نمایندگی دوره دوم، سوم و چهارم مجلس خبرگان رهبری

آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی (۱۱ بهمن ۱۳۱۳ یزد – ۱۲ دی ۱۳۹۹ تهران) استاد سطوح عالی حوزه، مجتهد، فیلسوف، مفسر قرآن، متفکر سیاسی و یکی از اثرگذارترین نظریه‌پردازان اسلامی در دوران معاصر ایران بود.

او پس از اتمام دوره آموزش ابتدایی وارد حوزه علمیه یزد شد و تحصیل در علوم حوزوی را از مدرسه شفیعیه یزد آغاز کرد. به سرعت تحصیل علوم حوزوی را ادامه داد و سطوح حوزوی را که معمولاً در ۱۰ سال تحصیل می‌شود، در ۴ سال به پایان برد. مصباح یزدی در کنار علوم حوزوی مطالعات علمی مبسوطی نیز در رشته‌های فیزیک، شیمی، فیزیولوژی، کیهان‌شناسی، زبان فرانسه و… داشت و در این مسائل صاحب نظر بود.

مصباح یزدی از شاگردان برجستهٔ علامه طباطبایی و از همراهان جریان مبارزات اسلامی به رهبری امام خمینی به‌شمار می‌رفت. در دوران تحصیل علوم حوزوی در یزد، قم و نجف از اساتیدی چون حضرات آیات بهجت، شیخ مرتضی حائری، شیخ عبدالجواد جبل عاملی، اراکی، علامه طباطبایی، مظاهری، سید علی اکبر موسوی، خوئی، خمینی و… بهره برد و در ۲۷ سالگی به درجه اجتهاد رسید.

او در حوزه‌های مختلفی چون فلسفهٔ اسلامی، کلام، اخلاق، عرفان، علوم سیاسی اسلام، علوم انسانی اسلامی و تفسیر قرآن فعالیت داشت و بیش از نیم‌قرن در حوزهٔ علمیهٔ قم به تدریس، تحقیق، تألیف و پرورش طلاب اشتغال ورزید. او ساختارها و نهادهای مهم آموزشی و پژوهشی را نیز پایه‌گذاری کرد که مؤسسه آمورشی و پژوهشی امام خمینی، بنیاد فرهنگی باقرالعلوم و مدرسه رشد از جمله مهم‌ترین این نهادها هستند. بسیاری از چهره‌های نام آشنای علوم حوزوی و اندیشه در تاریخ معاصر از شاگردان مصباح و دانش آموختگان مجموعه‌های علمی پژوهشی او بوده‌اند که از این جمله می‌توان به عباس کعبی، محمود محمدی عراقی، کاظم صدیقی، غلامرضا مصباحی مقدم، سید احمد فقیهی، مرتضی آقاتهرانی، محمود رجبی و… اشاره کرد.

از علامه مصباح یزدی و آرا و افکار و اندیشه‌هایش بیش از ۱۵۰ کتاب و صدها مقاله جاپ شده که بسیاری از آن‌ها به زبان‌های زنده دنیا مانند عربی، فرانسه، انگلیسی، آذری، اردو، روسی، آلمانی و… ترجمه شده است. او اولین درس تفسیری موضوعی قرآن کریم را در حوزه علمیه قم بنا نهاد که مجموعه ده جلدی «معارف قرآن» از همین تقریرات تنظیم و چاپ شده است. کتاب آموزش عقائد، کلمة حول فلسفة اخلاق، شرح خطبه فدکیه و… از جمله آثار او هستند.

آثار فراوان، نوآوری‌های آموزشی، تأسیس مؤسسات علمی، و نقش جدی او در مباحث فکری و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، جایگاه ویژه‌ای از او در تاریخ معاصر ایران ساخته است.

آیت الله مصباح هم چنین از آغاز جوانی در مبارزات علیه حکومت پهلوی نیز فعالیت داشت و همزمان با فعالیت نهضت و اعتراض امام خمینی به تصویب لایجه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و کاپیتولاسیون به حمایت از امام خمینی و فعالیت تبلیغی دست زد. او در حالی که در زندان قیطریه زندانی بود، اساسنامه تشکل یازده نفری اساتید حوزه علمیه را تدوین کرد و مدتها دبیری جلسات ولایت زیرنظر آیت الله سید محمد بهشتی را بر عهده داشت. او بارها از سوی حکومت پهلوی دستگیر و زندانی شد اما در طول مبارزات نهضت همواره فعالیت خود را ادامه داد و حتی مدتی برای ادامه فعالیت خط جدید را اختراع و با آن توانست تلاش‌های خود را ادامه دهد.

بعد از انقلاب نیز از سابقه علمی، اندیشه ای، سیاسی و فرهنگی و سابقه مبارزاتی مصباح یزدی، او را به یکی از موثرترین چهره‌های نظام جمهوری اسلامی ایران و از مهم‌ترین حامیان نظری و اندیشه ای ولایت فقیه و آیت الله سید علی خامنه ای به عنوان رهبر جمهوری اسلامی ایران تبدیل کرد. عضویت در مجلس خبرگان رهبری و جامعه مدرسین حوزه عملیه قم، ریاست شورای عالی مجمع جهانی اهل بیت، عضویت در شورای عالی انقلاب فرهنگی و… بخشی از این نقش آفرینی‌ها در ساختار جمهوری اسلامی ایران از سوی مصباح یزدی بوده است. آغاز مسیر سیاسی جبهه پایداری نیز برگرفته از نگاه‌های سیاسی مصباح بود، هرچند در ادامه بسیاری از چهره‌های اصلی این جریان تغییر یافتند. او در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۹۲ از حامیان سعید جلیلی بود.

آیت الله محمد تقی مصباح یزدی پس از یک دوره بیماری، از روز جمعه ۱۲ دی ماه ۱۳۹۹ در تهران درگذشت و با تشییع در شهر قم، در حرم حضرت معصومه سلام الله علیها و در جوار مزار استادش آیت الله بهجت به خاک سپرده شد.

کودکی و خانواده

محمدتقی مصباح یزدی در خانواده‌ای مذهبی در یزد متولد شد. فضای مذهبی و سنتی شهر یزد و دینداری خانواده سبب شد او از کودکی با مفاهیم دینی، جلسات مذهبی و علوم اسلامی انس بگیرد. به گفته نزدیکانش، حافظه‌ای قوی و علاقه‌ای کم‌نظیر به مطالعه داشت و از همان سال‌های نخست نشانه‌هایی از استعداد برجستهٔ او آشکار بود.

تحصیلات مقدماتی در یزد

در سال ۱۳۲۵ وارد حوزهٔ علمیهٔ یزد شد و در مدرسه شفیعیه نزد استادان برجستهٔ آن زمان به تحصیل پرداخت. دوره مقدمات و سطح را که معمولاً هشت تا ده سال زمان می‌برد، در کمتر از چهار سال به پایان رساند.

اساتید یزد

• محمدعلی نحوی – دروس ادبیات، عربی و نحو
• سیدعلی مدرسی – شرح لمعه، اصول و فقه
• میرزا محمد انواری – قوانین و رسائل

وی در کنار علوم سنتی، به مطالعهٔ علوم روز مانند فیزیک، شیمی، فیزیولوژی و زبان فرانسه نیز علاقه داشت و این امر در شکل‌گیری نگاه تحلیلی و روش‌مند او مؤثر بود.

تحصیل در نجف و تکمیل آموزش‌های حوزوی

هجرت به نجف (۱۳۳۰)

به‌همراه خانواده برای ادامهٔ تحصیل به نجف اشرف رفت. در آنجا در درس‌های:

• «مکاسب» استاد محمدعلی سرابی
• «کفایةالاصول» علامه سیدعلی فانی
• تفسیر آیت‌الله خویی

شرکت کرد.

مشکلات مالی خانواده موجب شد تنها شش ماه پس از ورود به نجف به ایران بازگردد.

ورود به قم و مراحل عالی تحصیل

پس از بازگشت به ایران، به قم هجرت کرد و به تحصیل دروس عالیه پرداخت. در قم، نزد استادان زیر آموزش دید:

فقه و اصول

• آیت‌الله بروجردی – درس خارج فقه
• آیت‌الله اراکی – درس خارج اصول
• آیت‌الله مرتضی حائری – ادامه مکاسب و کفایه
• امام خمینی – حدود هشت سال درس خارج فقه و اصول
• آیت‌الله بهجت – حدود پانزده سال درس فقه (طهارت، مکاسب، خیارات)

فلسفه و تفسیر

• علامه سید محمدحسین طباطبایی –
  • اسفار اربعه
  • الهیات شفا
  • برهان شفا
  • تفسیر قرآن (جلسات المیزان)

علامه طباطبایی بازخوانی نهایی جلدهای «المیزان» را پیش از چاپ به او سپرده بود، که نشانه‌ای از اعتماد خاص علامه به دقت علمی اوست.

اجتهاد

در ۲۷ سالگی و پس از گذراندن سال‌ها تحصیل، مجاهدت علمی و کار پژوهشی، به درجهٔ اجتهاد رسید.

فعالیت‌های علمی و آموزشی

تأسیس و مدیریت مراکز علمی

مصباح یزدی برای تربیت نسل جدیدی از طلاب و پژوهشگران در حوزهٔ علوم اسلامی، در تأسیس و ادارهٔ چندین نهاد علمی و پژوهشی نقش کلیدی داشت:

مهم‌ترین مراکز تأسیس‌شده یا مدیریت‌شده

• مدرسه منتظریه (حقانی): همکاری با شهید بهشتی، شهید قدوسی و آیت‌الله جنتی
• مؤسسه در راه حق: مرکز پژوهش‌های دینی، پاسخ به شبهات و کارهای فرهنگی
• دفتر همکاری حوزه و دانشگاه: نخستین نهاد رسمی برای تعامل میان حوزه و دانشگاه
• بنیاد فرهنگی باقرالعلوم(ع): فعالیت در عرصهٔ علوم انسانی اسلامی
• مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره): مهم‌ترین مرکز تحت مدیریت او
• مدرسه رشد: مدرسه‌ای نوین با نگاه تربیت‌محور

مؤسسه امام خمینی به یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های تولید علوم انسانی اسلامی در ایران تبدیل شد.

کادر علمی و تربیت شاگرد

بسیاری از شاگردان او بعدها به استادان برجسته، مدیران ارشد فرهنگی، فقها، فیلسوفان و نظریه‌پردازان حوزه تبدیل شدند.

از جمله شاگردان شناخته‌شده: غلامرضا فیاضی، محمود رجبی، محمود محمدی عراقی، اکبر میرسپاه، سید محمدرضا طباطبایی، کاظم صدیقی، غلامرضا مصباحی مقدم، محمدحسین اسکندری، عباس کعبی، مرتضی آقاتهرانی و ده‌ها استاد و پژوهشگر دیگر.

آثار

حجم و گستره آثار

بیش از ۱۵۰ عنوان کتاب، صدها مقاله و هزاران ساعت درس و سخنرانی از او منتشر شده است. آثار او در موضوعات زیر دسته‌بندی می‌شود:

۱. تفسیر قرآن

نخستین پایه‌گذار تفسیر موضوعی در حوزه

او نخستین کسی بود که درس «تفسیر موضوعی قرآن» را در حوزهٔ قم به‌صورت نظام‌مند بنیان گذاشت.

مهم‌ترین آثار قرآنی

• معارف قرآن (۱۰ جلد)
• آثار موضوعی در توحید، نبوت، امامت، معاد، اخلاق قرآنی
• مباحث تفسیری برگرفته از جلسات درس

۲. کلام و فلسفهٔ دین

کتاب‌های مرجع حوزوی

• آموزش عقاید (۳ جلد) – متن آموزشی رسمی حوزه‌ها
• کاوش‌ها و چالش‌ها
• نقش تقلید در زندگی انسان
• تعدد قرائت‌ها
• دین و آزادی
• رابطه علم و دین

این آثار عمدتاً در پاسخ به شبهات جدید فلسفهٔ دین، اسلام‌پژوهی غربی و جریان‌های نواندیش تنظیم شده‌اند.

۳. اخلاق، عرفان و تهذیب نفس

آثار تربیتی و اخلاقی

• خودشناسی برای خودسازی
• به سوی خودسازی
• به سوی او
• یاد او
• بر درگاه دوست
• اخلاق اسلامی
• شرح روایات اخلاقی
• راهیان کوی دوست
• پندهای امام صادق(ع)
• پندهای الهی
• سیره اهل‌بیت
• شرح خطبه فدکیه (۲ جلد)
• سجاده‌های سلوک (۲ جلد)
• صهبای حضور

و ده‌ها اثر دیگر.

۴. فلسفه، منطق و معرفت‌شناسی

آثار تخصصی فلسفی

• آموزش فلسفه (کتاب درسی مشهور حوزه)
• شرح برهان شفا (۲ جلد)
• شرح الهیات شفا (۵ جلد)
• شرح نهایةالحکمه (۲ جلد)
• شرح اسفار اربعه (۸ جلد)
• نقد اصول مارکسیسم
• پاسداری از سنگرهای ایدئولوژیک (۶ جلد)

این مجموعه از مهم‌ترین آثار فلسفی معاصر شیعه به‌شمار می‌رود.

۵. علوم انسانی اسلامی

آثار سیاسی و حکومتی

• نظریه سیاسی اسلام (۲ جلد)
• نظریه حقوقی اسلام (۲ جلد)
• حکیمانه‌ترین حکومت
• سلسله مباحث اسلام، سیاست و حکومت (۴ جلد)
• پرسش‌ها و پاسخ‌ها

در حوزه مدیریت و جامعه‌شناسی اسلامی

• پیش‌نیازهای مدیریت اسلامی
• جامعه و سیاست در اسلام (مباحث درس‌گفتارها)

۶. مسائل فرهنگی و اجتماعی

آثار فرهنگی

• تهاجم فرهنگی
• زن یا نیمی از پیکر اجتماع
• طوفان فتنه و کشتی بصیرت
• انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن
• اصلاحات: ریشه‌ها و تیشه‌ها
• سیری در ساحل

مبارزات سیاسی

دوران پهلوی

مصباح یزدی از اوایل دهه ۴۰ وارد مبارزات سیاسی شد. فعالیت‌های او شامل:

• چاپ و پخش مخفیانه اعلامیه‌های امام خمینی
• مخالفت علنی و پنهانی با کاپیتولاسیون
• همکاری با نشریات مخفی «بعثت» و «انتقام»
• تهیه شکواییه علیه رژیم پهلوی برای سازمان ملل
• ایراد سلسله سخنرانی‌های «حکومت اسلامی»
• زندگی مخفیانه برای فرار از ساواک و حتی تغییر خط دست‌نویسی

پس از انقلاب

پس از انقلاب، او کمتر وارد مناصب سیاسی اجرایی شد و بیشتر در سیاست فرهنگی، آموزشی و نظریه‌پردازی نقش‌آفرینی کرد:

• عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی
• عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
• عضو شورای عالی حوزه
• رئیس مجمع جهانی اهل‌بیت(ع)
• نماینده مجلس خبرگان در دوره‌های مختلف

مبارزه با جریان‌های فکری و فرهنگی

مصباح یزدی در دهه‌های مختلف به مقابله با جریان‌های فکری‌ای پرداخت که به‌زعم او بنیان‌های اسلامی و انقلابی جامعه را تهدید می‌کردند:

=== مبارزه با مارکسیسم

شاگردان

برخی از شاگردان او عبارتند از:

• غلامرضا فیاضی
• محمود رجبی
• مرتضی آقاتهرانی
• عباسعلی شاملی
• سیداحمد رهنمایی
• محسن‌ غرویان
• اکبر میرسپاه
• سیدمحمد غروی
• محمدعلی شمالی

تألیفات

استاد مصباح‌ یزدی‌، کتب‌ فراوانی‌ در زمینه‌های‌ گوناگون‌ اسلامی‌، نگاشته‌ است‌ که‌ بخشی‌ از آن‌ها مربوط‌ به‌ پیش‌ از انقلاب‌ و برخی‌ مربوط‌ به‌ بعد از انقلاب‌ می‌باشد.

• خداشناسی‌؛

• کیهان‌شناسی‌؛

• انسان‌شناسی‌؛

• راه‌ و راهنماشناسی‌؛

• قرآن‌شناسی‌؛

• اخلاق‌ در قرآن‌؛

• جامعه‌ و تاریخ‌ از دیدگاه‌ قرآن‌؛

• حقوق‌ و سیاست‌ در قرآن‌؛

• آموزش‌ فلسفه؛

• شرح‌ نهایة‌ الحکمه‌؛

• شرح‌ جلد اول‌ اسفار الاربعه؛

• شرح‌ جلد هشتم‌ اسفار الاربعه‌؛

• دروس‌ فلسفه‌ اخلاق‌؛

• خودشناسی‌ برای‌ خودسازی‌؛

• بر درگاه‌ دوست‌؛

• نقدی‌ فشرده‌ بر اصول‌ مارکسیسم‌؛

• آموزش‌ عقاید؛

• قرآن‌ در آیینه نهج‌ البلاغه‌؛

• پندهای امام صادق(ع) به ره جویان صادق؛

• نگاهی‌ گذرا به‌ نظریه ولایت‌ فقیه؛
• نظریه سیاسی اسلام.

فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی

فعالیت‌های مصباح یزدی پیش از انقلاب اسلامی ایران، بیشتر در دو مقطع زمانی سال‌های ۱۳۴۲ - ۱۳۴۴ و ۱۳۵۶-۱۳۵۷ بود. برخی از آنها عبارتند از:

• وی از نویسندگان نشریات بعثت و انتقام بود. نخستین شماره نشریه بعثت در آذر ۱۳۴۲ منتشر شد. نشریه انتقام نیز از ۲۹ آذر ۱۳۴۳ به عنوان دومین نشریه مخفی دانشجویان حوزه علمیه قم، به وسیله وی منتشر شد و انتشار آن تا ۱۵ مهر ۱۳۴۴ ادامه یافت و ۸ شماره از آن منتشر شد. این نشریات رویکرد سیاسی داشته و به انتقاد از حکومت پهلوی می‌پرداختند.

• عضویت در جمعیت یازده نفره. در اوایل سال ۱۳۴۳ جمعی از علما و مدرسین حوزه علمیه قم، به منظور انسجام بخشیدن به مبارزات سیاسی، گروهی سری به نام "جمعیت یازده نفره" را تشکیل دادند. اعضای گروه به نام اصلاح حوزه تلاش می‌کردند تا مرکزیتی برای مبارزه با حکومت پهلوی به‌وجود بیاورند.

• مصباح یزدی برخی از اعلامیه‌ها و نامه‌های سیاسی سال‌های قبل از انقلاب علیه حکومت پهلوی را امضا کرده است. از جمله: نامه فضلا و مدرسین حوزه علمیه قم در ۸ مهر ۱۳۴۲ به هیئت دولت وقت نسبت به بازداشت امام خمینی، نامه اعتراض فضلای یزد در اسفند ۱۳۴۳ به هویدا، نخست‌وزیر وقت در اعتراض به تبعید امام خمینی به ترکیه، اعلامیه حادثه کشتار یزد در ۱۶ فروردین ۱۳۵۷ و نامه جمعی از استادان حوزه علمیه قم به رئیس جمهور فرانسه در حمایت از امام خمینی در آذر ۱۳۵۷.

مسئولیت‌های پس از انقلاب

وی پس از انقلاب اسلامی، مسئولیت‌های متعددی داشت که برخی از آنها عبارتند از

• عضویت در دوره دوم مجلس خبرگان رهبری به عنوان نماینده مردم خوزستان و در دوره سوم و چهارم از سوی مردم تهران؛
• ریاست شورای عالی مجمع جهانی اهل‌بیت از خرداد ۱۳۷۶ تا آبان ۱۳۹۱؛
• عضویت در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم؛
• عضویت در ستاد انقلاب فرهنگی؛
• عضویت در شورای عالی انقلاب فرهنگی
• تاسیس دفتر همکاری‌های حوزه و دانشگاه به‌منظور اسلامی‌سازی متون درسی دانشگاه‌ها.
• مشورت به تشکل جبهه پایداری: این تشکل سیاسی از سال ۱۳۹۰ توسط گروهی از شاگردان و علاقمندان مصباح یزدی، تشکیل شد. اعضای آن، مصباح یزدی را عضو شورای فقهای تشکل معرفی کردند. مصباح یزدی اساسنامه آنها را تأیید کرد و به آنها مشورت می‌داد؛ اما عضویت رسمی در آن را قبول نکرد.
• مصباح در سال ۱۳۷۶، قبل از خطبه‌های نماز جمعه تهران سخنرانی می‌کرد که بعدها این سخنرانی‌ها در دو جلد کتاب بنام «نظریه سیاسی اسلام» منتشر شد.

وفات

آیت‌الله مصباح در روز جمعه ۱۲ دی ماه ۱۳۹۹ در تهران درگذشت و پس از اقامه نماز توسط مقام معظم رهبری و  آیت‌الله محمد محمدی‌ ری‌شهری و نیز آیت‌الله نوری همدانی، و تشییع در حرم حضرت معصومه سلام‌الله علیها به خاک سپرده شد.

بزرگداشت

در بیست و دومین دوره همایش کتاب سال حوزه که در سال ۱۳۹۹ در قم برگزار شد محمدتقی مصباح یزدی به‌عنوان شخصیت برجسته علمی حوزه معرفی شد و به پاس خدمات علمی، فرهنگی، تدریس و تألیفات مورد تقدیر در این دوره از همایش قرار گرفته است.