سید محمدباقر حجتی
| قرآن‌پژوه، استاد دانشگاه، نویسنده | |
 | |
| نام تولد | سید محمدباقر حجتی |
|---|---|
| زمینه فعالیت | علوم قرآن و حدیث، پژوهش‌های قرآنی |
| ملیت | ایرانی |
| تاریخ تولد | ۱ فروردین ۱۳۱۷ |
| محل تولد | اصفهان |
| تاریخ درگذشت | ۱۲ تیر ۱۴۰۴ |
| پیشه | استاد دانشگاه، پژوهشگر، نویسنده |
| سال‌های فعالیت | از دهه ۱۳۴۰ تاکنون |
| تحصیلات | علوم اسلامی، علوم قرآن و حدیث |
| دانشگاه | دانشگاه تهران، دانشگاه‌های حوزوی |
| جوایز |
|
| آثار |
|
سید محمدباقر حجتی (۱۳۱۱–۱۴۰۴) روحانی شیعه، نویسنده و قرآن‌پژوه برجسته ایرانی بود که در دانشگاه تهران به‌عنوان استاد علوم قرآنی فعالیت می‌کرد. او خود از فارغ‌التحصیلان آن دانشگاه بود و پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نقش مؤثری در تأسیس رشتهٔ علوم قرآن و حدیث در دانشگاه تهران ایفا کرد.
در کارنامهٔ علمی حجتی، تدریس در رشتهٔ علوم قرآن، تدوین فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی، پژوهش و تألیف در حوزهٔ علوم قرآنی و ارائه مقالات و سخنرانی‌هایی در کنگره‌ها و سمینارهای تخصصی به چشم می‌خورد. وی همچنین مسئولیت‌های فراوانی در نهادهای دانشگاهی و فرهنگی بر عهده داشت و در طول حیات علمی‌اش بارها مورد تکریم قرار گرفت و جوایز و لوح تقدیر متعددی دریافت کرد.
زندگی‌نامه و حیات علمی
سید محمدباقر حجتی در ۲۵ اسفند ۱۳۱۱ در بابل متولد گردید. پدر او، سید محمد حجتی، از عالمان و ائمه جماعت آن شهر بود و پدربزرگش، سید محمدباقر حجتی بارفروشی مازندرانی، از مراجع تقلید منطقه مازندران و شاگردانی در حوزه نجف داشت.[۲]
تحصیلات ابتدایی ایشان در زادگاه صورت گرفت و ادامه تحصیلات حوزوی را در مدرسه علمیه صدر بابل پشت سر گذاشت، در کنار استادانی چون سید محمد محقق بهشتی، مرتضی مطهری، ابوالحسن شعرانی و ابوالقاسم رفیعی قزوینی.[۳]
در اردیبهشت ۱۳۳۰ به تهران رفت و در مدرسه مروی اقامت گزید.
در سال ۱۳۳۴ به دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران (رشته فقه و مبانی علوم اسلامی) راه یافت و دوره‌های کارشناسی، کارشناسی‌ارشد و دکتری خود را در آنجا گذراند. پس از اخذ دکترای حکمت و فلسفه در ۱۳۴۶، به استخدام دانشگاه تهران درآمد و به مقام استادیاری منصوب شد.[۴]
وی سال‌ها در دانشگاه تهران و دانشگاه‌های دیگر مانند دانشگاه علوم اسلامی رضوی به تدریس حدیث و علوم قرآنی پرداخت. در ۱۳۸۷ با درجه استادتمام بازنشسته شد.[۵]
فعالیت‌های تخصصی
سید محمدباقر حجتی یکی از قرآن‌پژوهان برجستهٔ ایران به‌شمار می‌رود. وی افزون بر تألیف آثار متعدد در حوزهٔ علوم قرآن، پس از انقلاب اسلامی نقش بنیادینی در راه‌اندازی رشتهٔ علوم قرآن و حدیث در دانشگاه تهران داشت.[۶]
او سال‌ها به تدریس در حوزه‌های زبان و ادبیات عرب، ترجمه، قرائت و تفسیر قرآن مشغول بود و در جایگاه‌های مدیریت دانشکده الهیات و معارف اسلامی، معاونت پژوهشی دانشکده و عضویت در مجامع علمی قرآنی ایفای نقش کرد. فعالیت‌های پژوهشی وی شامل فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی، پژوهش در علوم قرآنی و حوزه‌های تربیتی و روان‌شناسی، به همراه ارائه مقاله و سخنرانی در همایش‌های تخصصی، بوده است.[۷]
عرصه بین‌الملل
استاد حجتی در عرصه بین‌المللی نیز فعال بود. در سمینارها و نشست‌های علمی – پژوهشی در دمشق شرکت کرد و در سال ۱۳۵۵ به انگلستان سفر کرد تا از نسخه‌های قدیمی قرآن در کتابخانه‌ها و موزه‌ها بازدید و عکس‌برداری نماید، و به تحلیل رسم‌الخط نسخه‌ها بپردازد.[۸] ایشان همچنین به کشورهایی چون عراق، عربستان، الجزایر، کانادا، آلمان، ایتالیا، سوئد، اسپانیا، یمن، اردن، امارات متحده عربی، هند، ترکیه، مراکش، ارمنستان و چین سفر کرده‌اند.[۹]
مسئولیت‌ها
سید محمدباقر حجتی در طول فعالیت حرفه‌ای خود، مسئولیت‌های زیر را برعهده داشته است:
- ریاست کتابداری و راهنمایی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران (۱۳۴۴–۱۳۶۶)
- ریاست کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران (۱۳۵۵–۱۳۵۸)
- مدیریت گروه فرهنگ عربی و علوم قرآنی دانشگاه تهران (۱۳۵۲–۱۳۵۵)
- مدیریت گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران
- مدیریت گروه علوم قرآن دانشگاه تربیت مدرس
- معاونت دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران (۱۳۶۹–۱۳۸۰)
- عضویت در هیئت گزینش کتاب (۱۳۶۱–۱۳۷۳)
- عضویت در شورای عالی برنامه‌ریزی (۱۳۶۴–۱۳۷۲)
- داوری و عضویت در جشنواره خوارزمی (۱۳۷۰–۱۳۸۳)
- عضویت در شورای پژوهشی دانشگاه تهران (۱۳۷۰–۱۳۸۰)
- مشاور سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی (۱۳۶۷–۱۳۷۴)
- عضویت در شورای پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع) و سرپرستی گروه علوم قرآن و حدیث (۱۳۷۳)
- عضویت در هیئت‌امنای دانشگاه علوم قرآن و حدیث وابسته به سازمان اوقاف و امور خیریه
- عضویت در مجمع اللغة العربیة دمشق (۱۳۶۵)
- عضویت دائمی و برنامه‌ریز کنگره جهانی امام رضا (ع).[۱۰]
دیدگاه‌ها
حجتی به‌واسطه سال‌ها پژوهش در حدیث، علوم قرآنی، کلام و فلسفه اسلامی، به منابع گذشته و معاصر در این زمینه‌ها احاطه داشت و آنان را نقد و تحلیل می‌کرد و نظریات خویش را عرضه داشت.[۱۱]
بر اساس دیدگاه ایشان، فهم بسیاری از علوم مرتبط با قرآن مستلزم آشنایی با دانش‌های میان‌رشته‌ای است؛ این علوم به‌ظاهر مرزی با قرآن ندارند اما برای درک عمیق قرآن ضروری‌اند. وی همچنین تفسیرهایی مانند «مجمع‌البیان» و «المیزان» را از برترین تفاسیر شیعی و «فی ظلال القرآن» سید قطب را در میان تفاسیر اهل سنت عالی می‌دانست. همچنین، ترجمه‌های مهدی الهی قمشه‌ای، محمدمهدی فولادوند و سید جلال‌الدین مجتبوی را از بهترین ترجمه‌های قرآن می‌دانست.[۱۲]
آثار
اکثر آثار و مقالات وی مربوط به حوزهٔ علوم قرآنی است و برخی نیز در زمینه علوم تربیتی و روان‌شناسی نگاشته. مهم‌ترین اثر او کتاب مشهور «پژوهشی در تاریخ قرآن کریم» است. دیگر آثار وی عبارت‌اند از: تفسیر کاشف، اسباب النزول، تاریخ قرائات قرآن کریم، میثاق در قرآن، و ترجمهٔ کتاب منیة المرید فی آداب المفید و المستفید اثر شهید ثانی.[۱۳]
افتخارات
از جمله افتخارات و تقدیرهایی که به ایشان اهدا شد، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- رتبه اول در مسابقه مقاله‌نویسی دربارهٔ کودکان و نوجوانان (حوزه علمیه قم، سال ۱۳۵۶)
- جایزه «بهترین پژوهش کاربردی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران» (۱۳۵۴)
- انتخاب کتاب «پژوهشی در تاریخ قرآن کریم» به‌عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران (۱۳۶۳)
- لوح تقدیر به‌عنوان «استاد ممتاز دانشگاه تهران» (۱۳۶۹)
- جایزه «استاد نمونه کشور» در سال تحصیلی ۷۲–۷۱
- لوح تقدیر در معرفی وی به‌عنوان خادم قرآن (۱۳۷۳)
- دریافت جایزه روایی از دانشمندان مصری (۱۳۶۷)
- انتخاب به‌عنوان «چهره ماندگار عرصه علوم قرآن و حدیث» (۱۳۸۱)
- نشان درجه یک پژوهش از دانشگاه تهران (۱۳۸۴)
- لوح تقدیر بابت انتخاب کتاب فهرست موضوعی نسخه‌های خطی عربی به‌عنوان کتاب سال.[۱۴]
درگذشت
سید محمدباقر حجتی در ۱۲ تیر ۱۴۰۴ش در تهران درگذشت و در بهشت زهرای تهران آرام گرفت.[۱۵][۱۶] پس از درگذشت ایشان، مراجع و شخصیت‌هایی چون آیت‌الله عبدالله جوادی آملی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزیر علوم، پیام‌های تسلیتی صادر کردند.[۱۷]
برگزاری نکوداشت
نخستین آیین نکوداشت استاد سید محمدباقر حجتی روز ۲۶ آذر ۱۳۹۳ طی هفته پژوهش با حضور مسئولان و دانشجویان در تالار شیخ طوسی—آستان عبدالعظیم حسنی—برگزار شد.[۱۸] همچنین در ۲۶ تیر ۱۳۹۵ در دانشگاه الزهرا، از استادان پیشکسوت قرآنی، از جمله حجتی و عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، تجلیل شد.[۱۹]
چاپ کتاب ارج‌نامه
کتاب «ارج‌نامهٔ دکتر سید محمدباقر حجتی: یادنامه دوازدهمین آیین بزرگداشت حامیان نسخ خطی»، گردآوری‌شده توسط علی صادق‌زاده وایقان و اعظم نجفقلی‌نژاد ورجوی، در سال ۱۳۹۱ توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران منتشر گردید.[۲۰]
پانویس
- ↑ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، فهرست برگزیدگان کتاب سال.
- ↑ حجتی سید محمدباقر، ص۱۲۴؛ قدمی، همان‌جا.
- ↑ گفتگو با دانشمند محقق کتابشناس، ص۵۰.
- ↑ گفتگو با دانشمند محقق، قدمی، همان‌جا.
- ↑ توسلی و صادق‌زاده وایقان، ص۱۰–۱۲.
- ↑ قدمی، نیم‌قرن قرآن‌پژوهی: نگاهی به کارنامهٔ کامیاب استاد دکتر سید محمدباقر حجتی، ص۸۹–۹۰.
- ↑ نمایشگاه مجازی قرآن کریم؛ قدمی، همان‌جا؛ توسلی و صادق‌زاده وایقان، پنجاه سال ...، ص۱۱–۱۴.
- ↑ حجتی سید محمدباقر، ص۱۲۵.
- ↑ نمایشگاه مجازی قرآن کریم.
- ↑ توسلی و صادق‌زاده وایقان، همان‌جا، ص۱۱.
- ↑ قدمی، همان‌جا، ص۹۱.
- ↑ مصاحبه در سایت تبیان.
- ↑ قدمی، همان‌جا، ص۸۹.
- ↑ توسلی و صادق‌زاده وایقان، همان‌جا، ص۱۲.
- ↑ خبرگزاری مهر.
- ↑ خبرگزاری تسنیم.
- ↑ سایت اسراء؛ خبرگزاری مهر؛ شفقنا.
- ↑ خبرگزاری ایلنا.
- ↑ پایگاه خبری شفقنا.
- ↑ خبرگزاری مهر.
منابع
- «ارج‌نامه‌هایی برای سه تن از حامیان نسخ خطی چاپ شد»، خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار خبر: ۶ آذر ۱۳۹۱.
- «آیت‌الله سیدمحمدباقر حجتی استاد و خادم قرآنی درگذشت»، در خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار خبر: ۱۲ تیر ۱۴۰۴.
- «پیام تسلیت آیت‌الله جوادی آملی به مناسبت درگذشت آیت‌الله حاج سيد محمدباقر حجتى»، در سایت اسراء، تاریخ انتشار خبر: ۱۳ تیر ۱۴۰۴.
- «پیام تسلیت وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به مناسبت درگذشت آیت‌الله حجتی»، در خبرگزاری مهر، تاریخ انتشار خبر: ۱۴ تیر ۱۴۰۴.
- «تسلیت وزیر علوم درپی درگذشت سید محمدباقر حجتی»، در خبرگزاری شفقنا، تاریخ انتشار خبر: ۱۳ تیر ۱۴۰۴.
- «حجتی سید محمدباقر»، دانشنامه قرآن‌پژوهان ایران، بهار ۱۳۸۶.
- «در نکوداشت اساتید پیشکسوت مطالعات قرآنی مطرح شد: فطرت بشر، فطرت قرآنی است»، پایگاه خبری شفقنا، تاریخ انتشار خبر: ۲۶ / ۰۴ /۱۳۹۵.
- «سیدمحمدباقر حجتی»، نمایشگاه مجازی قرآن کریم.
- «گفتگو با دانشمند محقق کتابشناس سختکوش دکتر سید محمدباقر حجتی»، آینه پژوهش، خرداد و تیر ۱۳۶۹ - شماره ۱.
- «گفت‌وگو با دکتر سید محمدباقر حجتی»، بینات، ۱۳۷۵، شماره ۱۰.
- توسلی، وحید؛ صادق‌زاده وایقان، علی، «پنجاه سال همنشینی با نسخه‌های خطی در احوال و آثار دکتر سید محمدباقر حجتی»، کتاب ماه، آبان ۱۳۹۱.
- قدمی، هاجرخاتون، «نیم قرن قرآن‌پژوهی: نگاهی به کارنامه کامیاب استاد دکتر سید محمدباقر حجتی»، کتاب ماه دین، مرداد ۱۳۸۹ - شماره ۱۵۴.
- «مراسم ختم مرحوم استاد محمدباقر حجتی برگزار می‌شود»، در خبرگزاری تسنیم، تاریخ انتشار خبر: ۱۴ تیر ۱۴۰۴.
- «مصاحبه با آقای دکتر محمدباقر حجتی»، سایت تبیان، تاریخ انتشار: ۱۳۸۲/۰۷/۰۱.
- «همایش نکوداشت استاد سید محمدباقر حجتی برگزار شد»، خبرگزاری ایلنا، تاریخ انتشار خبر: ۱۳۹۳/۰۹/۲۷.
