محمدعلی فردین

فردین

نام تولد	محمّدعلی فردین
تاریخ تولد	۱۵ بهمن ۱۳۰۹
محل تولد	تهران، ایران
مدفن	قطعه هنرمندان بهشت زهرا
خویشاوندان سرشناس	سام نوری (خواهرزاده)
پیشه	بازیگر فیلم‌ساز کشتی‌گیر
سال‌های فعالیت	۱۳۳۸–۱۳۶۱
همسر	مهری خمارلو
فرزندان	۴

محمّدعلی فردین (زادهٔ ۱۵ بهمن ۱۳۰۹ در تهران – درگذشت ۱۸ فروردین ۱۳۷۹ در تهران) بازیگر، تهیه‌کننده، کارگردان سینما و کشتی‌گیر ایرانی بود. او در ورزش کشتی فعالیت داشت و در قهرمانی جهان ۱۹۵۴ به مدال نقره دست یافت. او در دهه ۱۳۴۰ از ورزش خداحافظی کرد و به صنعت سینما وارد شد.

فردین از بازیگرانی است که به او لقب سوپراستار داده‌اند. او در جشنواره سینمایی سپاس برای بازی در سلطان قلب‌ها بهترین بازیگر مرد ۱۳۴۸ شد و لوح سپاس را کسب کرد. او بعد از انقلاب اسلامی ایران، به همراه سعید راد و ناصر ملک‌مطیعی در فیلم برزخی‌ها به کارگردانی ایرج قادری بازی کرد که سال ۱۳۶۱ روی پرده رفت و پس از مدتی توقیف شد. این فیلم آخرین حضور فردین در عرصه سینمای ایران بود و پس از آن اجازهٔ کار به او داده نشد.

در دوران پس از انقلاب اسلامی، تلاش‌های بسیاری برای بازگشت فردین به عرصه فیلم صورت گرفت که همگی ناموفق بود. اولین تلاش‌ها در این باره برای مجاب کردن مسئولان تلویزیون برای بازی نقش مالک اشتر در مجموعه تلویزیونی امام علی بود که نتیجه‌بخش نبود. در نهایت، او تا پایان عمر موفق نشد تا فیلم دیگری بازی کند و در فروردین ۱۳۷۹، به خاطر عارضه قلبی، درگذشت. پیکر او پس از تشیع، در بهشت زهرا دفن گردید.

زندگی‌نامه

محمّدعلی فردین، زاده ۱۵ بهمن ۱۳۰۹ در تهران بود. پدرش از مدیران اداره تسلیحات بود و در کنار تقی ظهوری به کارهای مولیر می‌پرداخت و از همین رو فردین از دوران کودکی با پدیده تئاتر آشنا بود. او همچنین به خطاطی و نقاشی نیز علاقه‌مند بود. خانواده او از لحاظ اقتصادی، خانواده‌ای متوسط به حساب می‌آمد.

فردین در سال ۱۳۲۸ و در سن ۱۹ سالگی، با مهری خمارلو، خواهر ۱۷ ساله یکی از دوستانش ازدواج کرد. حاصل این ازدواج چهار فرزند به نام‌های: سعید، سیاوش، عاطفه و آمنه بود. خواهر فردین با حسین نوری از ورزشکاران ایرانی ازدواج کرد و حاصل این ازدواج فرزندی به نام سام بود که هم‌اکنون یکی از بازیگران نام‌آشنای سینما و تلویزیون ایران است.

دوران ورزشی

عکس دسته‌جمعی کشتی‌گیران تیم ملی ایران، از سمت راست: جهانبخت توفیق، غلامرضا تختی، حبیب‌الله بلور، محمدعلی فردین و عباس زندی

فردین که علاقه‌مند به ورزش بود، ابتدا در زمینه فوتبال وارد شد و بعداً به ژیمناستیک و شنا پرداخت. او ژیمناستیک را تا مرحله قهرمانی پیش‌برد اما سرانجام آن را کنار گذاشت و به سمت ورزش کشتی گرایش پیدا کرد. او که از ذکاوت و هوش خوبی برخوردار بود، اجرای فنون کشتی را به بهترین شکل انجام می‌داد. فردین در مدت کوتاهی توانست به تیم ملی کشتی ایران راه یابد او از معدود کشتی‌گیران ایرانی بود که در سال اول حضورش در عرصه‌های بین‌المللی، موفق به کسب مدال شد. فردین در دوران حضورش در عرصه ورزش، مدال‌های متنوعی از جمله مدال جهانی توکیو در سال ۱۹۵۴ را کسب کرد.

فردین بعدها موفق شد به عنوان مربی کشتی به همراه تختی و جمعی دیگر از کشتی‌گیران ایرانی به فدراسیون کشتی سوئد راه یابد. او بعداً به خاطر آسیب‌دیدگی‌ها و همین‌طور برخی مسائل شخصی، از کشتی نیز کناره‌گیری کرد.

ورود به عرصه سینما

محمدعلی فردین به عنوان قهرمان کشتی وارد صنعت سینما شد. او بازیگری را با فیلم چشمه آب حیات به کارگردانی سیامک یاسمی آغاز کرد. او در حالی که ۲۸ سال داشت، دعوت شد تا در این فیلم به عنوان هنرپیشه نقش اول، بازی کند. او بعداً نقش کوچکی در فیلم دوقلوها اثر شاپور یاسمی در نقش برادر دوقلوی ناصر ملک مطیعی آغاز کرد. او در همین فیلم، نقش بدلکار ملک مطیعی را نیز عهده‌دار بود. این فیلم که در سال ۱۳۳۸ ساخته شد، باعث علاقه‌مندی فردین به بازیگری شد. او پس از ان در چند فیلم دیگر نیز به بازیگری پرداخت و با بازی در فیلم گنج قارون، به محبوبیت و مشهوریت فراوانی رسید. بازی او در فیلم سلطان قلب‌ها آنچنان او را به شهرت رساند که به عقیده برخی رسانه‌ها، دیگر هیچ بازیگری در ایران نتوانست به محبوبیتی که فردین دست یافته بود، نزدیک شود. صداگذاری به جای او در دوبلاژ، همواره توسط چنگیز جلیلوند انجام می‌گرفت.

هرچند فردین به عنوان یک سوپراستار در زمان فعالیت‌های خود در دهه ۱۳۴۰ موفق ظاهر شد، اما در دهه ۱۳۵۰ و با روی کار آمدن شخصیت‌های جدید چون بهروز وثوقی، فردین به حاشیه کشیده شد و همین باعث شد تا تلاش کند در ژانرها و نقش‌های مختلفی بازی کند. فیلم‌های راز درخت سنجد، غزل و بابا شمل، از تلاش‌های او برای بازگرداندن خود به دوران اوج خود بود که برخی از آنها موفق نبود.

فردین در یکی از آثار سینمایی‌اش

فردین علاوه بر سینمای ایران، در برخی کشورهای دیگر نیز فعال بود. او در فیلم‌هایی که در ایتالیا، هند و لبنان فیلم‌برداری می‌شد نیز بازی می‌کرد. او همچنین علاوه بر بازیگری، به فعالیت‌هایی همچون کارگردانی، تهیه‌کنندگی، نویسندگی، تدوین و گریم نیز علاقه‌مند بود و فعالیت‌هایی در این زمینه‌ها داشت. او همچنین استدیوی سینمایی به نام فردین فیلم را تأسیس کرد. از دیگر فعالیت‌های هنری فردین، تأسیس سینما بود. او توانسته بود سه سینما را در تهران تأسیس کند که یکی از آنها به نام لیدو در محله کم برخوردار ساخته شده بود. فردین در سال ۱۳۵۱، با همراهی رحمان گلزار، به صورت شراکتی، سهام سینما نیاگارا را خریداری کردند.

او در کنار فعالیت‌های هنری‌اش، به فعالیت‌های اجتماعی و خیرخواهانه نیز مشغول بود و به همراه تقی ظهوری، سرپرستی ۴۰ کودک بی‌سرپرست بر عهده داشت.

پس از انقلاب اسلامی

فردین در فیلم برزخی‌ها

فردین به همراه همسرش، ۶ ماه پیش از انقلاب اسلامی در ایران، به قصد سفر و بازدید از فرزندانش، از کشور خارج می‌شود و ۱ ماه بعد از انقلاب اسلامی، مجدد به ایران بازمی‌گردد. فردین پس از انقلاب اسلامی، در فیلم برزخی‌ها بازی کرد. این فیلم هرچند با موضوع دفاع مقدس بود، اما کمی پس از اکران، از پرده سینما پایین کشیده شد و توقیف شد. با توقیف شدن این فیلم، بیشتر عوامل آن از جمله فردین، با محدودیت‌هایی در فعالیت‌های هنری مواجه شدند. فیلم برزخی‌ها تلاش هنرمندان قبل از انقلاب اسلامی برای اثبات خود به مقامات جمهوری اسلامی بود. از همین رو این فیلم مملو از شعارهای انقلابی بود. تصمیم به ممنوع‌الکار شدن فردین، از سوی نهادهای رسمی نبود و با شانتاژ گروه‌های تندرو به رهبری محسن مخملباف صورت گرفت. انتقادها به بکارگیری او، به خاطر روابط غیرشرعی فردین در آثار قبل از انقلابش با زنان بازیگر و نمایش نوشیدن مشروبات الکلی و حضور در کلوپ‌های شبانه بود.

فردین پس از آنکه مورد هجمه‌هایی قرار گرفت، به همراه تنی چند از بازیگران فعال قبل از انقلاب اسلامی، از فعالیت‌های هنری منع شد. این ممنوعیت‌ها باعث شد تا او از فضای سینمای ایران فاصله گرفته و به شغل دیگری (فروش فرش) بپردازد. بعدها اظهار نظرهایی دربارهٔ موافقت بیت امام خمینی با ادامه فعالیت‌های فردین مطرح شد و خبرهایی از ملاقات فردین با سید احمد خمینی منتشر گردید. احمد نجفی نیز مدعی شد که برای بازگشت فردین به فعالیت‌های بازیگری‌اش، از مراجع تقلید در قم، نامه دریافت کرده است. با این وجود او چند بار از سوی محاکم قضایی ایران، مورد بازخواست قرار گرفت. روزنامه اطلاعات در روز ۲۳ خرداد ۱۳۵۸ می‌نویسد: «علیه فردین، بهروز وثوقی و [نصرت‌اله] وحدت اعلام جرم شد. کانون فیلم دانشجویان مسلمان: [علیه این افراد] به عنوان کسانی که فساد و فحشا را در مملکت رواج دادند، بیت‌المال مسلمین را تاراج کردند و به جنگ خدا و رسول خدا آمدند، اعلام جرم می‌کنیم و از دادگاه انقلاب اسلامی می‌خواهیم کلیه اموال این قوم مصادره، فیلم‌های زننده از دسترس آن‌ها خارج و محو شود و با جان آن‌ها مطابق حکم شرع عمل گردد.»

فردین در دوران پس از انقلاب اسلامی، به اداره سینماهای خود ادامه داد. هرچند بنیاد مستضعفان، سهم شریک او در سینما نیاگارا را مصادره کرد و نام سینما را به جمهوری تغییر داد، اما اداره سینما همچنان بر عهده فردین بود.

حضور محمدعلی فردین در ورزشگاه آزادی که به خاطر حاشیه‌های جلسه، از آنجا خارج شد - سال ۱۳۸۷

در دهه ۱۳۶۰، تلاش‌هایی برای بازی فردین در نقش اول فیلم ترن تلاش‌هایی صورت گرفت اما در نهایت موافقت صورت نگرفت. در دهه ۱۳۷۰، رسانه‌ها از حضور مجدد و قریب‌الوقوع فردین در صنعت سینما سخن می‌گفتند. همچنین تلاش‌هایی صورت گرفت تا فردین به عنوان اولین و مهم‌ترین کاندید نقش مالک اشتر در سریال امام علی، ایفای نقش کند؛ اما این تصمیم تهیه‌کنندگان اثر، با مخالفت‌های مقامات ارشاد و تلویزیون همراه بود و به سرانجام نرسید. حضور او در فیلم‌های باد و شقایق و جهان پهلوان تختی نیز پیگیری شد که به نتیجه نرسید. در نهایت با انتشار خبر ناگهانی درگذشت فردین، این اتفاق رقم نخورد. بعدها با تغییر رویکردها توسط مدیران فرهنگی و وزیران ارشاد جمهوری اسلامی ایران، کسانی که همچون فردین از فعالیت منع شده بودند، از آزادی عمل بیشتری برخوردار شدند.

فردین در جریان مسابقات جهانی کشتی ۱۹۹۸ تهران، به ورزشگاه ۱۲ هزارنفری آزادی وارد شد. این حضور به دعوت محمدرضا طالقانی صورت گرفت. در میانه حضور فردین در ورزشگاه، حاضرین به تشویق فردین پرداختند که با ملتهب شدن فضای ورزشگاه و عبور برخی از حاضران از فنس‌ها، با پیشنهادهایی، فردین از ورزشگاه خارج شد.

درگذشت

محمدعلی فردین روز پنجشنبه ۱۸ فروردین ۱۳۷۹ در سن ۷۰ سالگی و بر اثر بیماری قلبی درگذشت. او در چند ماه منتهی به مرگش، دچار حملات خفیف قلبی شده بود و در بیمارستان بستری بود و در نهایت در خانه خود درگذشت. جسد فردین در انبوه جمعیت هوادارن در ورزشگاه امجدیه (شیرودی) و همین‌طور در مقابل تالار رودکی تشییع و سپس در بهشت زهرا دفن شد. رسانه‌های رسمی جمهوری اسلامی نسبت به مرگ او سکوت کردند و چند روزنامه مربوط به جریان اصلاحات، خبر درگذشت او را در صفحه اول خود کار کردند.

فیلم‌شناسی

آثارشناسی محمدعلی فردین

سال ساخت	نام اثر	نوع اثر	سمت						منبع
			بازیگر	نویسنده	مشاور فیلنامه	کارگردان	تهیه‌کننده	تدوین
۱۳۳۷	چشمه آب حیات	فیلم سینمایی	بازیگری
۱۳۳۸	دوقلوها	فیلم سینمایی	بازیگری
۱۳۳۹	فردا روشن است	فیلم سینمایی	بازیگری
۱۳۴۰	بیوه‌های خندان	فیلم سینمایی	بازیگری
	دختری فریاد می‌کشد	فیلم سینمایی	بازیگری
	فریاد نیمه‌شب	فیلم سینمایی	بازیگری
۱۳۴۱	زمین تلخ	فیلم سینمایی	بازیگری
	طلای سفید	فیلم سینمایی	بازیگری
	گرگ‌های گرسنه	فیلم سینمایی	بازیگری			کارگردانی	تهیه‌کنندگی
۱۳۴۲	زن‌ها فرشته‌اند	فیلم سینمایی	بازیگری
	ساحل انتظار	فیلم سینمایی	بازیگری
۱۳۴۳	آقای قرن بیستم	فیلم سینمایی	بازیگری
	انسان‌ها	فیلم سینمایی	بازیگری
	ترانه‌های روستایی	فیلم سینمایی	بازیگری
	جهنم زیر پای من	فیلم سینمایی	بازیگری
	دهکده طلایی	فیلم سینمایی	بازیگری
	مسیر رودخانه	فیلم سینمایی	بازیگری
۱۳۴۴	ببر کوهستان	فیلم سینمایی	بازیگری
	خوشگل خوشگلا	فیلم سینمایی	بازیگری	نویسندگی		کارگردانی	تهیه‌کنندگی
	عشق و انتقام	فیلم سینمایی	بازیگری	نویسندگی		کارگردانی
	قهرمان قهرمانان	فیلم سینمایی	بازیگری
	گنج قارون	فیلم سینمایی	بازیگری
	موطلایی شهر ما	فیلم سینمایی	بازیگری
۱۳۴۵	امیر ارسلان نامدار	فیلم سینمایی	بازیگری
	جهان پهلوان	فیلم سینمایی	بازیگری
	حاتم طائی	فیلم سینمایی	بازیگری	نویسندگی		کارگردانی
	گدایان تهران	فیلم سینمایی	بازیگری			کارگردانی
	مردی از تهران	فیلم سینمایی	بازیگری
۱۳۴۶	چرخ فلک	فیلم سینمایی	بازیگری
	شکوه جوانمردی	فیلم سینمایی	بازیگری
	طوفان نوح	فیلم سینمایی	بازیگری
۱۳۴۷	خشم کولی	فیلم سینمایی	بازیگری
	سلطان قلب‌ها	فیلم سینمایی	بازیگری	نویسندگی		کارگردانی
	طوفان بر فراز پاترا	فیلم سینمایی	بازیگری
	مردانه بکش	فیلم سینمایی	بازیگری
۱۳۴۸	بهشت دور نیست	فیلم سینمایی	بازیگری
	دنیای پر امید	فیلم سینمایی	بازیگری
	قصر زرین	فیلم سینمایی	بازیگری			کارگردانی
	نعره طوفان	فیلم سینمایی	بازیگری
۱۳۴۹	سکه شانس	فیلم سینمایی	بازیگری				تهیه‌کنندگی
	کوچه مردها	فیلم سینمایی	بازیگری
	مردی از جنوب شهر	فیلم سینمایی	بازیگری
	یاقوت سه چشم	فیلم سینمایی	بازیگری
۱۳۵۰	ایوب	فیلم سینمایی	بازیگری
	بابا شمل	فیلم سینمایی	بازیگری
	راز درخت سنجد	فیلم سینمایی	بازیگری
	مرد هزار لبخند	فیلم سینمایی	بازیگری
	مردان خشن	فیلم سینمایی	بازیگری
	میعادگاه خشم	فیلم سینمایی	بازیگری
	همای سعادت	فیلم سینمایی	بازیگری
	یک خوشگل و هزار مشکل	فیلم سینمایی	بازیگری
۱۳۵۱	جهنم + من	فیلم سینمایی	بازیگری			کارگردانی	تهیه‌کنندگی
۱۳۵۲	جبار سرجوخه فراری	فیلم سینمایی	بازیگری
	قصه شب	فیلم سینمایی	بازیگری	نویسندگی		کارگردانی	تهیه‌کنندگی
۱۳۵۳	جوانمرد	فیلم سینمایی	بازیگری
	سلام بر عشق	فیلم سینمایی	بازیگری
	شکست‌ناپذیر	فیلم سینمایی	بازیگری
	مواظب کلاهت باش	فیلم سینمایی	بازیگری
	ناجورها	فیلم سینمایی	بازیگری
۱۳۵۴	تعصب	فیلم سینمایی	بازیگری
	قرار بزرگ	فیلم سینمایی	بازیگری		مشاوره فیلمنامه	کارگردانی	تهیه‌کنندگی	تدوین
۱۳۵۵	غزل	فیلم سینمایی	بازیگری
۱۳۵۷	بر فراز آسمان‌ها	فیلم سینمایی	بازیگری			کارگردانی	تهیه‌کنندگی
۱۳۶۱	برزخی‌ها	فیلم سینمایی	بازیگری

جوایز و افتخارات

جوایز هنری

• جایزه بهترین بازیگر مرد برای فیلم سلطان قلب‌ها در اولین دوره جشنواره فیلم سپاس تهران
• جایزه ویژه هنر در خدمت صلح در بنیاد جهانی هنر در خدمت صلح در سال ۲۰۱۸ در لس‌آنجلس

جوایز ورزشی

• کسب مدال برنز وزن ۷۹ کیلوگرم مسابقات قهرمانی کشوری سال ۱۳۳۲ در اصفهان
• کسب مدال نقره وزن ۷۳ کیلوگرم در مسابقات جهانی ۱۹۵۴ توکیو
• کسب مدال طلای وزن ۷۳ کیلوگرم در مسابقات قهرمانی کشوری سال ۱۳۳۶ در تهران
• کسب مقام چهارم وزن ۷۳ کیلوگرم در مسابقات جهانی ۱۹۵۷ استانبول
• کسب مدال طلای وزن ۷۹ کیلوگرم در مسابقات کشتی فرنگی قهرمانی کشوری سال ۱۳۳۷ تهران

در نظر دیگران

محمدعلی فردین عموماً توسط سینماگران و هنرمندان، ستوده شده است. عبدالله اسفندیاری، تهیه‌کننده و از مدیران بنیاد فارابی، فردین را تنها سوپراستار واقعی ایرانی می‌داند که مردم به خاطر حضور او در فیلمی، بدون توجه به کیفیت آن فیلم، بلیط تهیه می‌کردند. شخصیت کاریزماتیک او سبب شده بود تا بعد از انقلاب نیز بسیاری به دنبال جلب نظر مقامات فرهنگی و هنری جمهوری اسلامی برای ادامه همکاری هنری با او باشند. به گفته محمد بیک‌زاده، از تهیه‌کنندگان تلویزیونی، مخالفت با حضور فردین در سینمای پس از انقلاب، برای مقابله با ساخته شدن یک قهرمان زنده در میان مردم بود. حامد بهداد از بازیگرانی است که در وصف فردین شعری سروده است.

در مقابل، برخی از روشنفکران به نقش‌های عامیانه و محتواهای ضعیف فیلم‌های فردین انتقادهای جدی داشتند. هوشنگ کاووسی از منتقدان سینمایی بود که عنوان «فیلمفارسی» را برای اشاره به سبک‌های عامه‌پسند سینمای ایران برگزیده بود و در آن دوران، فردین مهم‌ترین نماد فیلمفارسی تلقی می‌شد.

دربارهٔ او کتاب‌هایی نیز نوشته شده است که یکی از آنها به قلم رضا کیانیان است. این کتاب با نام «ناصر و فردین» شامل گفتگوی رضا کیانیان با ناصر ملک مطیعی و محمدعلی فردین است. مستند برزخی، مستندی است که دربارهٔ دلایل و انگیزه‌های توقیف آخرین فیلم فردین ساخته شده است. زندگی هنری او از جنبه‌های مختلفی مورد بررسی منابع و رسانه‌ها قرار گرفته است و کمتر نقطه بررسی نشده‌ای دربارهٔ فعالیت‌های سینمایی او وجود دارد.