دفاع مقدس

دفاع مقدس یا جنگ تحمیلی عراق علیه ایران از مهم‌ترین‌ جنگ‌های‌ قرن بیستم که در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ش از سوی رژیم بعثی عراق شروع شد و به مدت هشت سال تا ۱۳۶۷ش‌ طول کشید. جنگ هشت‌ساله ایران و عراق به جهت اینکه عراق جنگ را به ایران تحمیل کرد، جنگ تحمیلی و به خاطر اینکه ایران در برابر حملات عراق، از اسلام، انقلاب اسلامی و جان و مال و ناموس مسلمانان دفاع کرد، دفاع مقدس نامیده می‌شود.

تمایل حزب بعث عراق به توسعه‌طلبی، انگیزه قوی حکومت عراق برای تشکیل دولت ملی ـ عربی با ضمیمه کردن منطقه خوزستان ایران به عراق و قدرت‌طلبی صدام حسین،‌ ررئیس‌جمهور وقت عراق، و به خطر افتادن منافع و امتیازات دولت‌های بزرگ غربی در منطقه مهم‌ترین علل وقوع جنگ عراق بر علیه ایران دانسته شده است. این جنگ که از ۱۹۰ هزار تا ۲۲۰ هزار نفر شهید ایرانی داشت، در ۲۹ مرداد ۱۳۶۷ش و با پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل متحد به طور رسمی پایان یافت.

با آغاز جنگ تحمیلی هشت‌ساله و دفاع مقدس، نویسندگان و هنرمندان عرصه‌های مختلف ایران همچون کارگردانان، بازیگران، شاعران، خوانندگان، آهنگ‌سازان، مستندسازان، نقاشان، خطاطان، عکاسان و... در واکنش به جنگ، آثار مختلف و فراوانی در زمینه‌های گوناگون تولید و منتشر کردند. در همین راستا، ادبیات دفاع مقدس، سینمای دفاع مقدس و هنر دفاع مقدس به وجود آمد که با استقبال خوبی از سوی مخاطبان همراه شد و بسیاری از آثار در آن زمینه‌ها در فهرست پرمخاطب‌ترین آثار قرار گرفتند.

در حوزه ادبیات دفاع مقدس، بنابر گزارش‌های ارائه شده، تا سال ۱۴۰۰ش ۱۸ هزار تا ۲۷ هزار کتاب اعم از داستانی و غیرداستانی تولید شده است. خاک‌های نرم کوشک نوشته سعید عاکف، به عنوان پرتیراژترین کتاب دفاع مقدس و کتاب دا، خاطرات سیده زهرا حسینی اثر سیده اعظم حسینی نیز یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌های داستانی دفاع مقدس شناخته شده‌اند. مجموعه بزرگ ۵۷ جلدی روزشمار جنگ ایران و عراق و مجموعه ۱۰۲ جلدی تقویم تاریخ دفاع مقدس نیز از منابع اصلی و مهم‌ترین کتاب‌های غیرداستانی به شمار می‌روند. جایزه کتاب سال دفاع مقدس از سال ۱۳۷۲ش، با هدف معرفی بهترین کتاب در حوزه دفاع مقدس هر ساله از سوی بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس برگزار می‌شود.

در حوزه سینمای دفاع مقدس که با عنوان «ژانر دفاع مقدس» شناخته می‌شود، طبق گزارش روزنامه جام‌جم تا سال ۱۳۹۹ش، ۲۳۷ فیلم سینمایی دفاع مقدس تولید شده است که از این تعداد ۱۳۷ فیلم به‌طور مستقیم به جنگ پرداخته‌اند و ۱۰۰ فیلم هم درام دفاع مقدسی هستند. فیلم سینمایی مرز تولید ۱۳۶۰ش، نخستین فیلم رسمی در ژانر سینمای دفاع مقدس به شمار می‌رود. در این راستا، جشنواره فیلم دفاع مقدس که بعدها به جشنواره بین‌المللی فیلم مقاومت تغییر نام داد، از سال ۱۳۶۲ش با هدف انتخاب بهترین فیلم برگزار می‌شود. فیلم موقعیت مهدی به کارگردانی هادی حجازی‌فر با چهار جایزه رکورددار دوره هفدهم (سال ۱۴۰۱ش) بود. «موقعیت مهدی» با بیش از ۱۲ میلیارد تومان، پروفروش‌ترین فیلم دفاع مقدس در مدت ده ساله ۱۳۹۳ تا شهریور ۱۴۰۳ش شمرده شده است. آژانس شیشه‌ای، لیلی با من است، بوی پیراهن یوسف از جمله فیلم‌های پرفروش و مشهور ژانر دفاع مقدس هستند.

بسیاری از این سریال‌های تلویزیونی جزو مجموعه‌های پرطرفدار و پربیننده تلویزیون به شمار می‌روند از جمله: سیمرغ به کارگردانی حسین قاسمی جامی، شوق پرواز به کارگردانی یدالله صمدی و کیمیا به کارگردانی جواد افشار. مستند روایت فتح به کارگردانی سید مرتضی آوینی نیز بهترین و مهم‌ترین مستند دفاع مقدس معرفی شده است.

آهنگ‌سازان و خوانندگان و مداحان نیز با آغاز جنگ تحمیلی، با ساخت آثار موسیقایی و سرودها و نواهای حماسی ضمن تقویت روحیه رزمندگان، روایت‌گر ایثارگری‌ها و مجاهدت‌های آنان بودند. سرود «نهنگ دریاها» با خوانندگی محمد گلریز و آهنگ‌سازی احمدعلی راغب، نخستین اثر موسیقایی در حوزه دفاع مقدس شمرده شده است. «خجسته باد» و «ای شهیدان خدایی» با صدای محمد گلریز و آهنگ‌سازی احمدعلی راغب، «خلبانان» یا «پرواز کن» با صدای جمشید نجفی و «کجایید ای شهیدان خدایی» با صدای بیژن کامکار از جمله آثار ماندگار موسیقی و آهنگ دوران دفاع مقدس شناخته می‌شوند. سمفونی خرمشهر اثر مجید انتظامی، «سمفونی دفاع مقدس» به رهبری و آهنگسازی لوریس چکناوریان و مداحی‌های ای لشکر صاحب زمان آماده باش، و «سوی دیار عاشقان» از صادق آهنگران، ممد نبودی ببینی، حسین فخری و غلامعلی کویتی‌پور و «کربلا کربلا ما داریم میاییم» با صدای اکبر شریعت از دیگر آثار مشهور دفاع مقدس هستند.

در حوزه هنرهای تجسمی دفاع مقدس نیز هنرمندان متعددی آثار فراوانی خلق کردند که برای نمونه می‌توان به این موارد اشاره کرد: نقاشی «همسنگران قدس» و «شهید شمع تاریخ است» اثر حسین خسروجردی، تابلوی «روحانیت» اثر کاظم چلیپا، «ای بر شقایق رنگ تو» اثر حبیب‌الله صادقی و تابلوی «پرواز» و «بسیجی» اثر مصطفی ندرلو.

برای تبیین و حفظ و نشر ارزش‌های دفاع مقدس مراکز و سازمان‌ها و انجمن‌های متعددی تأسیس شدند که بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس و انجمن هنر‌های تجسمی انقلاب و دفاع مقدس از جمله آنها هستند.

دفاع مقدس یا جنگ تحمیلی عراق علیه ایران

جنگ ایران و عراق یا جنگ تحمیل هشت‌ساله یا دفاع مقدس، از مهم‌ترین‌ جنگ‌های‌ قرن بیستم که در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ از سوی رژیم بعثی عراق شروع شد و تا ۱۳۶۷ش‌ طول کشید. صدام حسین، رئیس‌جمهور وقت عراق با حضور در مقابل دوربین‌های تلویزیونیِ عراق، قرارداد ۱۹۷۵م/۱۳۵۴ش الجزایر را پاره کرد و شروع تجاوز رژیم بعثی عراق به خاک جمهوری اسلامی ایران را اعلام نمود.

تلاش ایران برای بیرون راندن دشمن و بازپس‌گیری مناطق اشغالی و غلبه بر عراق، گسترش جنگ به شهرهای گوناگون، استفاده گسترده عراق از سلاح‌های ممنوعه شیمیایی، دخالت نیروهای خارجی در منطقه خلیج فارس، رویارویی آمریکا با ایران، گسترش جنگ نفتکش‌ها، بین‌المللی شدن ابعاد جنگ و نیز عملکرد شورای امنیت سازمان ملل در طول جنگ و پس از آن در معرفی عراق به عنوان آغازگر جنگ و پذیرش مجدد قرارداد الجزایر از سوی این کشور، از جمله مشخصه‌های این جنگ طولانی و فرسایشی شمرده شده است.

چرایی جنگ

تمایل حزب بعث عراق به توسعه‌طلبی، انگیزه قوی حکومت عراق برای تشکیل دولت ملی ـ عربی با ضمیمه کردن منطقه خوزستان ایران به عراق و قدرت‌طلبی مشهود صدام حسین، مهم‌ترین علل اقدامات دولت عراق بر ضد ایران و در نهایت جنگ بر علیه ایران دانسته شده است. نگرانی‌های دولت‌های منطقه از شرایط جدید ایران پس از انقلاب اسلامی، به خطر افتادن منافع و امتیازات دولت‌های بزرگ غربی در منطقه و نوپایی حکومت جدید ایران و آماده نبودن قوای نظامی برای مقابله با حملات مرزی از دیگر عوامل مؤثر در حمله عراق به ایران ذکر شده است.

با روی کارآمدن صدام حسین و کناره‌گیری حسن البکر از ریاست‌جمهوری عراق در ۲۵ تیر ۱۳۵۸ش، فعالیت‌های دولت بعث عراق در خوزستان و کردستان افزایش یافت و گروه‌ها و جریانات سیاسیِ سازماندهی شده و تشکیلاتی عراق به داخل ایران منتقل شدند. دولت عراق تبلیغات گسترده‌ای بر ضرورت خروج نیروهای ایران از سه جزیره ایرانی ابوموسی و تنب بزرگ و تنب کوچک بر ضد ایران راه انداخت و درگیری‌های مرزی را تشدید نمود.

دولت عراق در ۲۶ شهریور ۱۳۵۹ش با تسلیم یادداشتی رسمی به سفارت ایران در بغداد اعلام کرد که قرارداد الجزایر و عهدنامه‌های مربوط به مرز مشترک و حُسن هم‌جواری و دیگر موافقت‌نامه‌های مرتبط را یکجا و یک‌جانبه فسخ کرده است. دولت عراق دلیل فسخ را نقض مُفاد قرارداد الجزایر از سوی ایران، دخالت ایران در امور داخلی عراق، پناه دادن به عناصر مخالف عراق، دخالت در امنیت داخلی عراق، تعدی به سرزمین عراق و کوتاهی در بازگرداندن سرزمین‌های تصرف شده عراق بیان کرد. هم‌زمان با ارسال این یادداشت، صدام حسین در نطقی در مجلس ملی عراق، متن قرارداد الجزایر را پاره کرد و الغای آن را تصمیم شورای فرماندهی انقلاب عراق اعلام نمود. در پی این عوامل و انگیزه‌ها، رژیم بعث عراق حمله به ایران را آغاز کرد.

وزرات امور خارجه ایران به یادداشت و اقدامات تجاوزکارانه عراق پاسخ داد و اعلام کرد که دولت عراق مفاد قرارداد الجزایر را زیرپا گذاشته و در امور ایران دخالت کرده و امنیت آن و روابط هم‌جواری دو کشور را نقض کرده است. در پاسخ وزارت امور خارجه قرار الجزایر همچنان معتبر و نافذ شمرده شده بود.

قرارداد الجزایر، نخستین عهدنامه و پیمان رسمی بین ایران و کشور عراق بعد از استقلال عراق به شمار می‌آمد. در مادّه ششم این قرارداد بر تغییرناپذیر بودن مرزها و لزوم احترام کامل به تمامیت ارضی دو کشور تصریح شده است. طرفین قرارداد نیز تأکید کرده‌اند که خطوط مرزی زمینی و رودخانه‌ای آنان تغییرناپذیر و دائمی است.

پایان جنگ و قطعنامه ۵۹۸

جنگ تحمیلی در ۲۹ مرداد ۱۳۶۷ش و با پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل متحد به طور رسمی پس از هشت سال به پایان رسید و آتش‌بس میان ایران و عراق برقرار شد.

قطعنامه ۵۹۸ در ۲۹ تیر ۱۳۶۶ش به تصویب اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد رسید. عراق در ۲۳ مرداد ۱۳۶۶ش آن را پذیرفت. در ۲۷ تیر ۱۳۶۷ش نیز امام خمینی، به پیشنهاد عده‌ای از فرماندهان، به‌ویژه اکبر هاشمی رفسنجانی، قطعنامه ۵۹۸ را پذیرفت؛ اما سازمان مجاهدین خلق ایران که در عراق مستقر بود، با پشتیبانی ارتش عراق از غرب ایران، حمله گسترده‌ای را آغاز کرد. ایران با درهم‌شکستن حمله که به علمیات مرصاد معروف شد، به پیروزی قاطع دست یافت.

امام‌خمینی دو روز پس از قبول قطعنامه در پیامی ضمن حمایت کامل از صداقت و تعهد مسئولان نظام، علل پذیرش قطعنامه را تغییر شرایط و رعایت مصلحت اعلام کرد و تلخی این پذیرش را مانند نوشیدن جام زهر دانست.

آمار جنگ

جنگ هشت ساله ایران و عراق، بخاطر طولانی بودن و میزان خرابی‌ها و خسارات وارد شده به هر دو کشور، به عنوان یکی از فاجعه‌های انسانی قرن بیستم پس از دو جنگ جهانی اول و دوم شناخته می‌شود.

آمار شهدای ایرانی در دفاع مقدس از ۱۹۰ هزار تا ۲۲۰ هزار نفر گفته شده است. با این حال رئیس بنیاد شهید در مهر ۱۴۰۲ش، تعداد شهدا را ۱۹۷ هزار و ۳۳۷ نفر اعلام کرد. وی تعداد جانبازان دفاع مقدس را ۶۲۹ هزار و ۳۹۰ نفر ذکر کرد. در شهریور ۱۳۹۳، مجتبی جعفری، جانشین بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس شرکت‌کنندگان ایرانی در جنگ را پنج میلیون نفر، تعداد شهیدان را ۱۹۰ هزار نفر و تعداد جانبازان را ۶۷۲ هزار اعلام کرده بود. تعداد اسیران ایرانی در جنگ نیز ۴۲ یا ۴۳ هزار نفر گفته شده است.

در گزارش سازمان ملل متحد میزان خسارت مستقیم به ایران در جنگ تحمیلی هشت‌ساله، ۹۷,۲ میلیارد دلار برآورد شده است؛ اما ایران با استناد مدارک و شواهد متعدد، میزان خسارت برآورده شده در گزارش سازمان ملل را نادرست دانسته و آن را هزار میلیارد دلار اعلام کرده است.

دستاوردها و برکات جنگ برای ایران

برکات جنگ در بیان امام خمینی

ما انقلابمان را در جنگ به جهان‏‎ ‎‏صادر نموده‌ایم. ما مظلومیت خویش و ستم متجاوزان را در جنگ‏‎ ‎‏ثابت نموده‌ایم، ما در جنگ، پرده از چهرۀ تزویر جهانخواران کنار‏‎ ‎‏زدیم، ما در جنگ، دوستان و دشمنانمان را شناخته‌ایم، ما در جنگ به‏‎ ‎‏این نتیجه رسیده‌ایم که باید روی پای خودمان بایستیم، ما در جنگ‏‎ ‎‏ابهت دو ابرقدرت شرق و غرب را شکستیم... تنها در جنگ بود که صنایع نظامی ما از رشد‏‎ ‎‏آنچنانی برخوردار شد و از همۀ اینها مهمتر استمرار روح اسلام‏‎ ‎‏انقلابی در پرتو جنگ تحقق یافت.

به رغم‌اینکه جنگ هشت ساله،‌ خسارات و زیان‌های مختلفی برای ایران به بار آورد، اما دستاوردها و برکات گوناگونی نیز داشت که برخی از آنها از این قرار است:

• ‏‏شکوفایی استعدادها در جنگ‏: در جنگ هشت ساله بسیاری از استعدادهای ایرانی‌ها در حوزه‌ها و صنایع مختلف همچون اقتصادی و صنایع نظامی شکوفا شد و پیشرفت کرد. به گفته رهبر انقلاب اسلامی، یکی از برکات دفاع مقدس، همین پیشرفتهای علمی و تکنولوژیکی و ساخت دقیقترین ابزارها بود که با دست خالی و بدون هیچ سابقه‌ای آنها را به دست آوردیم و جزو موجودی ملت ایران شده است.
• ‏‏افشای چهره دشمنان و ‎‏منافقین‏: در دفاع مقدس چهره بسیاری از دشمنان و منافقان افشا شد از جمله صدام حسین که اظهار به مسلمانی می‌کرد و نیز چهره آمریکا رو شد. ایران در جنگ دوست و دشمن خود را شناخت.
• تثبیت و صدور انقلاب و اسلام: در دفاع مقدس انقلاب استوارتر و تثبیت شد و اسلام و انقلاب اسلامی به سراسر جهان به ویژه مردم مظلوم و ستمدیده معرفی و صادر شد.
• تقویت انسجام و وحدت و روحیه تعاون: جنگ تحمیلی موجب شد که وحدت ملی و روحیه تعاون و همکاری در میان مردم به ویژه سربازان و رزمندگان بیش از پیش تقویت شده و افزایش یابد.
• پیدایش و افزایش معنویت: در هشت سال دفاع مقدس، معنویت و روحیه تدین در میان مردم به ویژه نیروهای نظامی و رزمندگان جبهه شدت افزایش یافت که نمونه آن شهادت‌طلبی بسیاری از مردم به ویژه جوانان بود.

فرهنگ دفاع مقدس نیز از جمله برکات و دستاوردهای دفاع مقدس به شمار می‌رود. فرهنگ دفاع مقدس از شاخصه‌ها و ویژگی‌هایی مانند فرهنگ ایثار، فرهنگ‌مهربانی و برادری، فرهنگ کار و تلاش خستگی‌ناپذیر، فرهنگ ساده زیستی، فرهنگ ابتکار و خلاقیت، فرهنگ عبادت و خودسازی و فرهنگ مقاومت و نهراسیدن در برابر دشمن تشکیل شده است.

از نظر آیت‌الله خامنه‌ای، هشت سال دفاع مقدس، مظهری از برترین صفاتی است که یک جامعه می‌تواند به آنها ببالد و از جوانان خودش انتظار داشته باشد. یعنی دفاع مقدس مظهر حماسه است، مظهر معنویت و دینداری است، مظهر آرمان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌خواهی است، مظهر ایثار و از خودگذشتگی است، مظهر ایستادگی و پایداری و مقاومت است، مظهر تدبیر و حکمت است.

نامگذاری جنگ هشت ساله به دفاع مقدس

جنگ هشت‌ساله ایران و عراق در ادبیات جمهوری اسلامی ایران با عنوان دفاع مقدس و جنگ تحمیلی مشهور است. این جنگ را به جهت اینکه آغازگر آن عراق بود و در واقع جنگ به ایران تحمیل شد، جنگ تحمیلی نامیدند.

جنگ از سوی عراق به ایران تحمیل شد و ایران در مقام دفاع از خاک و آب خود بود. همچنین از آنجا صدام حسین رئیس جمهور وقت عراق و دیگر مقامات عراقی اعلام کرده بودند که قصدشان از حمله به ایران و جنگ، براندازی و نابودی حکومت جمهوری اسلامی در ایران بود، دفاع ایران در برابر حملات عراق، صرفاً دفاع از مرز جغرافیایی و آب و خاک یک کشور نبود؛ بلکه دفاع از انقلاب اسلامی و دفاع از اسلام و دفاع از مال و جان و ناموس مسلمانان در برابر متجاوزان عراقی بود. به همین جهت به جنگ هشت ساله عراق علیه ایران،‌ دفاع مقدس می‌گویند.

در طول جنگ ایران و عراق و تا چند سال پس از آن، از اصطلاح «جنگ تحمیلی» برای نام بردن از این جنگ استفاده می‌شد. همچنین برای سالگرد آغاز جنگ و برنامه‌های ویژه فرهنگی که به این مناسبت انجام می‌گرفت، از اصطلاح «هفته جنگ تحمیلی» یا «هفته جنگ» استفاده می‌شد تا اینکه به‌تدریج و در سال‌های بعد از جنگ به نام «هفته دفاع مقدس» تغییر یافت.

پس از پایان جنگ، اصطلاح دفاع مقدس رواج و استعمال بیشتری پیدا کرد و در ادبیات رسمی و مکاتبات دولتی و رسانه‌ها به جای عبارت جنگ و جنگ تحمیلی استفاده شد و به تدریج، به عنوانی رسمی برای جنگ تحمیلی عراق علیه ایران تبدیل شد. هرچند هنوز عبارت‌های جنگ، جنگ تحمیلی و جنگ ایران و عراق در محاوره‌های مردمی و حتی در بیانات و سخنرانی‌های مقامات و رسانه‌های ایران کاربرد دارد، ولی رسماً از نام دفاع مقدس برای نام بردن از این جنگ استفاده می‌شود تا بر مظلومیت ایران در برابر تجاوز بیگانه و حق دفاع مشروع ایران و نیز قداست و معنویت جنگ و ابعاد فرهنگی و غیرنظامی آن تأکید شود.

گفته شده واژه دفاع مقدس نخستین بار در سخنان امام خمینی در ۲۲ بهمن سال ۱۳۶۰ش به کار رفت؛ ولی ناظر به جنگ ایران و عراق نبود و دایره‌اش گسترده‌تر از آن بود؛ اما بعدها امام خمینی در موارد متعددی از واژه دفاع مقدس به جای جنگ استفاده کرد از جمله در دی ماه ۱۳۶۴ش، آبان ۱۳۶۶ش، شهریور ۱۳۶۷ش و مهر ۱۳۶۷ش.

امام خمینی در دی ماه ۱۳۶۴ش در سخنرانی درباره دفاع مقدس می‌گوید مسأله ما، این نیست که ما مى‌خواهیم فقط جنگ بکنیم یا دفاع کنیم. ما مى‌خواهیم دفاع مقدس بکنیم؛ یعنى ما مى‌خواهیم از آبروى اسلام، از آبروى کشور اسلامى دفاع بکنیم؛ این دفاعى است که عقل و اسلام هر دو با آن موافقند و همه مى‌گویند که باید دفاع کرد.

سالروز شروع جنگ تحمیلی، اولین روز هفته‌ای است که با عنوان «هفته دفاع مقدس» نامگذاری شده است و از ۳۱ شهریورماه آغاز و تا ششم مهرماه ادامه دارد و مردم ایران یاد و خاطره این ایام را با ارسال پیام و متن‌های تبریک هفته دفاع مقدس گرامی می‌دارند و نمایشگاه‌های دفاع مقدس مختلفی نیز در شهرهای گوناگون برگزار می‌شود.

ادبیات دفاع مقدس

جنگ هشت ساله عراق با ایران و پیامدهای آن زمینه‌ی نگارش هزاران اثر شده است که نویسندگان در آن آثار به موضوعاتی چون تاریخ عملیات‌ها، گزارش رخدادها، جغرافیای جنگ، بازتاب‌های جهانی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جنگ، نقش مردم، رسانه‌ها، فرماندهان، رزمندگان و سیاستمداران در طول جنگ و ... پرداخته‌اند. در این میان آثاری نیز نگاشته شد که به آنها ادبیات دفاع مقدس می‌گویند. این عنوان به مجموعه آثاری گفته می‌شود که ارزش‌ها، رخدادها، ابعاد و جلوه‌های هشت‌سال دفاع مقدس و بازتاب و حوادث پیوسته به این هشت سال را با زبانی هنرمندانه (ادیبانه) بیان کرده‌اند. براساس این تعریف ادبیات دفاع مقدس دو دوره دارد:

1. دوره نخست شامل همه آثار ادبی است که در طول هشت سال دفاع مقدس آفریده شده است. این آثار منظوم و منثور به لحاظ ساختار، درون‌مایه و مقاطع دفاع هشت ساله، قابل تقسیم‌بندی است.
2. دوره‌ی دوم به آثاری اطلاق می‌شود که پس از پایان جنگ تا به امروز آفریده می‌شوند.

بنابر تعریف دوم، ادبیات دفاع مقدس شامل همه آثاری است که در حوزه دفاع مقدس نوشته و منتشر شده است که شامل آثار داستانی اعم از خاطره‌نویسی و زندگی‌نامه‌نویسی و گزارش‌های ادبی جنگ، کتاب‌های شعر و کتاب‌های غیرداستانی همچون کتاب‌های تحلیلی، تاریخی، نظامی و سیاسی و ... می‌شود. ادبیات دفاع مقدس، پس از اتمام جنگ، به یکی از محورهای اختصاصی ادبیات ایران تبدیل شد.

رئیس سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس در اسفند ۱۴۰۰ش، آمار کتاب‌های منتشر شده در حوزه دفاع مقدس را حدود ۲۴ تا ۲۷ هزار عنوان بیان کرد. براساس گزارش خانه کتاب و ادبیات ایران، از سال ۱۳۵۹ تا ۱۳۹۹ش در حوزه دفاع مقدس ۱۸‌هزار و ۲۳۲ عنوان کتاب چاپ شده است. طبق این آمار، سال ۱۳۹۷ با انتشار ۱۵۳۷ عنوان کتاب رکوددار چاپ کتاب در حوزه دفاع مقدس بود.

به گزارش جانشین بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس در سال ۱۴۰۰ش، کتاب‌های پیرامون دفاع مقدس، ۱۴ درصد کل کتاب‌های ایران را شامل می‌شود.

به گفته مدیر «کتابخانه تخصصی جنگ» بيشتر کتاب‌های منتشر شده درباره دفاع مقدس به حوزه ادبیات تعلق دارد که شامل آثار مربوط به خاطره، زندگی‌نامه، وصیت‌نامه و نامه‌ها و گزارش‌های ادبی جنگ می‌شود.

کتاب‌های منتشر شده در حوزه دفاع مقدس سال‌هاست که با استقبال خوبی از سوی مخاطبان همراه بوده و در فهرست پرمخاطب‌ترین آثار قرار گرفته‌اند. در میان کتاب‌های دفاع مقدس، کتاب‌هایی که در قالب زندگی‌نامه و خاطره‌نویسی نوشته شده‌اند، از اقبال بیشتری برخوردار بوده‌اند.

طبق بیانات آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی، تحقیقاً پرمشتری‌ترین آثار هنری بعد از انقلاب در زمینه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مختلف همچون کتاب، خاطره و داستان، آثار هنری مربوط به دفاع مقدس بوده است. کتاب‌هایی که در واقع تیراژهایشان بی‌سابقه است -در کشور ما چنین تیراژهائی وجود نداشته که در ظرف دو سال، صد بار کتابی چاپ بشود - مربوط به حوزه دفاع مقدس است. از جمله کتاب «خاک‌های نرم کوشک» یا کتاب «دا» که در کمتر از دو سال، بیش از هفتاد بار به چاپ رسیده‌اند! در ایران هیچ‌گونه کتابی از کتاب‌های گوناگون را با این تیراژها نداریم. این تیراژهای بی‌سابقه مخصوص کتاب‌های مربوط به دفاع مقدس است.

کتاب‌های داستانی

مقالهٔ اصلی: فهرست کتاب‌های داستانی درباره دفاع مقدس

برخی از کتاب‌های مشهور و پرفروش کتاب‌های داستانی اعم از رمان،‌ خاطره‌نویسی، زندگی‌نامه‌نویسی و مانند اینها درباره دفاع مقدس عبارتند از:

• خاک‌های نرم کوشک نوشته سعید عاکف. این کتاب به عنوان پرتیراژترین کتاب دفاع مقدس شناخته شده است. چاپ نخست این کتاب در سال ۱۳۸۶ بود و تا سال ۱۴۰۱ش، ۲۳۱ بار چاپ شده است. کتاب خاطرات اوستا عبدالحسین برونسی به نقل از خانواده و همرزمان شهید است.
• دا: خاطرات سیده زهرا حسینی اثر سیده اعظم حسینی. این کتاب که یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌های دفاع مقدس است (تا سال ۱۴۰۳ش ۱۶۰ بار چاپ شده است)، خاطرات سیده زهرا حسینی از جنگ تحمیلی و اوضاع خرمشهر در روزهای آغازین جنگ است. این کتاب را پرمخاطب‌ترین کتاب سال ۱۳۸۸ در ایران دانسته‌اند. نخستین چاپ این کتاب، در سال ۱۳۸۷ بود. کتاب دا به زبان‌های گوناگونی مانند انگلیسی، عربی، اردو، ترکی استانبولی و اسپانیولی ترجمه شده است.
• آن بیست و سه نفر اثر احمد یوسف‌زاده، خاطرات اسیری ۲۳‌ نوجوان ایرانی اسیر در دفاع مقدس
• به مجنون گفتم زنده بمان: به قلم فرهاد خضری که به روایت خاطرات و زندگینامه‌ی شهید محمدابراهیم همت پرداخته است.

خاک‌های نرم کوشک، نوشته سعید عاکف

کتاب دا، خاطرات سیده زهرا حسینی اثر سیده اعظم حسینی

کتاب آن بیست و سه نفر، اثر احمد یوسف‌زاده

کتاب سفر به گرای ۲۷۰ درجه، به قلم احمد دهقان

کتاب دختر شینا، نوشته بهناز ضرابی‌زاده

کتاب همپای صاعقه، اثر حسین بهزاد و گل‌علی بابایی

---

• شطرنج با ماشین قیامت: رمانی به قلم حبیب احمدزاده که به جنگ ایران و عراق پیرامون قهرمان داستان نوجوان ۱۷ ساله‌ای به نام «موسی» می‌پردازد. این رمان، توسط نایب رئیس مرکز مطالعات دانشگاهی خاورمیانه به انگلیسی ترجمه شده و افتخارات بسیاری نیز کسب کرده است.
• حمله به اچ ۳ اثر حسن ودود که روایتگر دلاوری‌های نیروی هوایی ایران در حمله نیروی هوایی ایران به پایگاه هوایی الولید در عراق است که با عملیاتی فوق العاده در سال ۱۳۶۰، پایگاه هوایی عراق را به نابودی کشاندند.
• وقتی مهتاب گم شد نوشته حمید حسام که داستان واقعیِ زندگی شهید علی خوش‌لفظ را در قالب مجموعه مصاحبه‌هایی روایت می‌کند.
• حوض خون به نویسندگی فاطمه‌سادات میرعالی، خاطرات و روایت‌های ۶۴ نفر از بانوان اندیمشکی درباره فعالیتشان در بخش رخت‌شویی البسه رزمندگان دفاع مقدس در بیمارستان شهید کلانتری این شهر را روایت می‌کند.

• خط تماس رمانی نوشته محمدرضا بایرامی
• سفر به گرای ۲۷۰ درجه به قلم احمد دهقان
• عباس دست طلا به قلم محبوبه معراجی‌پور که خاطرات عباس‌علی باقری ملقب به «عباس دست طلا» است.
• سلام بر ابراهیم که به زندگی شهید ابراهیم هادی می‌پردازد.
• بیست و هفت در ۲۷: مجموعه کتاب‌هایی که به روایت زندگی و خاطرات بیست و هفت نفر از فرمانده‌هان لشکر ۲۷ محمد رسول الله می‌پرازد.
• حماسه ۲۷ مجموعه کتاب‌هایی به قلم گل‌علی بابایی و حسین بهزاد
• آب هرگز نمی‌میرد به قلم حمید حسام: بازگویی خاطرات محمد سلگی، از فرماندهان لشکر ۳۲ انصار الحسین(ع)،
• سرباز کوچک امام اثر مهدی طحانیان و فاطمه دوست‌کامی که مجموعه خاطرات مهدی طحانیان، اسیر سیزده ساله دفاع مقدس، است.
• بابانظر: روایت زندگی و مصاحبه‌های شهید محمدحسن نظرنژاد
• نورالدین پسر ایران: اثر معصومه سپهری و روایت نورالدین عافی از عملیات بدر، عملیات والفجر هشت و عملیات کربلای 4 است
• دختر شینا، داستانی بلند از زندگی قدم‌خیر محمدی و همسر شهیدش که بهناز ضرابی‌زاده آن را نوشته است. این کتاب به زبان‌های ترکی استانبولی، انگلیسی و عربی ترجمه شده است.
• من زنده‌ام، نوشته معصومه آباد، خاطرات ۴ سال اسارت نویسنده و دوستانش در زندان‌های عراق است. این کتاب که به زبان‌های آلمانی، عربی، انگلیسی و اردو ترجمه شده، تا مرداد ۱۴۰۱ش، ۲۱۶ بار به چاپ رسیده است.
• پایی که جا ماند: یادداشت‌های روزانه سید ناصر حسینی‌پور از زندان‌های مخفی عراق به قلم سیدناصر حسینی‌پور. این کتاب به زبان‌های ترکی استانبولی و عربی ترجمه شده است.
• نیمه پنهان ماه: مجموعه کتاب‌هایی که روایت فرماندهان دفاع مقدس از زبان همسرانشان است که تاکنون ۳۵ جلد آن توسط نویسندگان مختف نوشته و منشتر شده و انتشارات روایت فتح آن‌ها را چاپ کرده است.
• آتش به اختیار اثر حجت ایروانی که درباره خاطراتی از سرگذشت دیده‌بانان سیار و نفوذی دوران جنگ تحمیلی است.
• حماسه هویزه به نویسندگی نصرت‌الله محمودزاده
  قصه فرماندهان، مجموعه کتاب‌هایی که به زندگینامه و خاطرات شهدای دفاع مقدس و فرماندهان ارشد دفاع مقدس می‌پردازد. تاکنون ۵۰ جلد از این مجموعه منتشر شده است.
  مجموعه کتاب‌های «تاریخ شفاهی فرماندهان و رزمندگان»، «مسافران ملکوت»، «مجموعه فرماندهان دفاع مقدس»، مجموعه ۲۳ جلدی روزگاران، «مجموعه یادگاران»، از دیگر کتاب‌های داستانی درباره دفاع مقدس به شمار می‌روند.
  کتاب‌های متعددی با موضوع دفاع مقدس برای رده‌های سنی مختلف کودکان و نوجوانان نگارش و منتشر شده است از جمله: روزهای خرمشهر، اسم من پلاک است و اسم من چفیه است هر سه به قلم مرتضی سرهنگی، ریشه در اعماق و قمقمه آب هر دو اثر ابراهیم حسن‌بیگی، بچه‌ها و كبوترها نوشته سيروس طاهباز، سقوط خرمشهر به قلم محمود جوانبخت، بچه‌های کارون نوشته احمد دهقان و فرزندان ایرانیم و رفاقت به سبک تانک هر دو به قلم داود امیریان و مجموعه ۱۰ جلدی اکبر کاراته (مجموعه داستان طنز دفاع مقدس برای نوجوانان) اثر محسن صالحی حاجی‌آبادی.

کتاب‌های غیرداستانی

بعضی از کتاب‌های غیرداستانی پیرامون دفاع مقدس عبارتند از:

• مجموعه روزشمار جنگ ایران و عراق: این مجموعه بزرگ ۵۷ جلدی از مهم‌ترین کتاب‌های تولیدی مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس است که در فهرست کتاب‌های شاخص مرجع دسته‌بندی می‌شود. این مجموعه دربرگیرنده مهم‌ترین وقایع و اقدامات سیاسی و نظامی و گزیده‌ای از وقایع مهم اقتصادی و اجتماعی در دوران هشت سال دفاع مقدس است.
• مجموعه تقویم تاریخ دفاع مقدس: این مجموعه ۱۰۲ جلدی که یکی از منابع اصلی تاریخ جنگ معرفی شده است، به همت محققان مرکز پژوهش‌های دفاع‌مقدس نیروی زمینی ارتش تهیه شده است.
• ادبیات دفاع مقدس (مباحث نظری و شناخت اجمالی گونه‌های ادبی) نوشته محمدرضا سنگری، تحقیقی جامع درباره تاریخ ادبیات دفاع مقدس.

• سفرنامه عشق: اثر محسن نصری، در چهار فصل به معرفی مناطق عملیاتی جنگ میان ایران و عراق و بررسی علت پیروزی ملت ایران می‌پردازد.
• اسرار مکتوم (ناگفته‌های دفاع هشت ساله از زبان مسئولان کشوری و لشکری دوران جنگ): اثر محمدحسن محققی.
• دفاع مقدس (جنگ تحمیلی) در اندیشه امام خمینی: گردآورنده: مهدی مرندی و داود سلمانی، انتشارات مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينی (س).

• تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق: نوشته حسین علایی، نشر مرز و بوم.
• دفاع مقدس در بیانات امام خمینی: مجموعه کتاب‌هایی در تلاش برای بیان دیدگاه‌ها و رهنمود‌های امام خمینی درباره موضوعات مختلف دفاع مقدس است.
• جنگ عراق و ایران، رویارویی استراتژی‌ها: تالیف حسین اردستانی، انتشارات مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.
• دفاع مقدس در یک نگاه: نوشته اکبر عابدی، انتشارات دانشگاه افسری و تربیت پاسداری امام حسین(ع).

• اطلس خوزستان در جنگ ایران و عراق: اثر ابوالقاسم حبیبی، انتشارات مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.
• سلسله عملیات قدس: تألیف مدیریت بررسی‌های تاریخی، نشر مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.

• دزفول، شوش و اندیمشک در جنگ: نوشته ابوالقاسم حبیبی، نشر مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
• کرمانشاه در جنگ: نوشته حسن دری، انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
• آبادان در جنگ: اثر ابوالقاسم حبیبی، نشر مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
• خوزستان در جنگ: تألیف ابوالقاسم حبیبی، نشر مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
• جنگ ایران و عراق در اسناد سازمان ملل: به قلم محمدعلی خرمی، انتشارات مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس (۱۰ جلد)
• خرمشهر در جنگ: اثر ابوالقاسم حبیبی، نشر مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
• کارنامه نبردهای زمینی: اثر حسن دری، نشر مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.
• جنگ ایران و عراق: پرسش‌ها و پاسخ‌ها: نویسنده فرهاد درویشی، نشر مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.
• جنگ ایران و عراق، موضوعات و مسایل: نوشته محمد درودیان، انتشارات سمت.
• روزشمار جنگ تحمیلی: اثر علیرضا برزگر.

• نشانی نشانه‌ها: روزشمار دفاع مقدس: نویسنده محمد خامه‌یار، نشر حماسه یاران.
• نقش آمریکا در جنگ ایران و عراق: نویسنده مومن شهپری، انتشارات هورین
• آغاز تا پایان: بررسی وقایع سیاسی- نظامی جنگ از زمینه‌ساری تهاجم عراق تا آتش‌بس: تألیف محمد درودیان، انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.
• خرمشهر در جنگ طولانی: نویسندگان مهدی انصاری، محمد درودیان و هادی نخعی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.
• تاریخ تحلیلی دفاع مقدس و بازتاب آن در ادبیات ایران: تألیف سپیده یگانه، انتشارات ایده پردازان چکاد.
• انعکاس جنگ تحمیلی در ادبیات معاصر: نجاتعلی خورشیدی‌پاجی، انتشارات علمی یسنا.
• آشنایی با علوم و معارف دفاع مقدس، تألیف هادی مرادپیری و مجتبی شربتی، انتشارات دانشگاهی سمت. این کتاب، به عنوان منبع اصلی درس آشنایی با علوم و معارف دفاع مقدس برای مقطع کارشناسی دانشگاه‌ها تدوین شده است.

مجموعه اشعار

مقالهٔ اصلی: فهرست کتاب‌های شعر درباره دفاع مقدس

برخی از مجموعه شعرهای سروده‌شده پیرامون دفاع مقدس و جنگ هشت ساله از این قرار است:

• «خواب ارغوانی» سروده علی موسوی گرمارودی
• «قطار اندیمشک» سروده علیرضا قزوه
• «گل لبخند» مجموعه اشعار مجتبی رحماندوست
• «در پیرهن تو سنگری جا مانده» مجموعه ای از اشعار علی آبان افتلتی
• «باران اخم» (گزینهٔ شعر دفاع مقدس و جنگ)، علی موسوی گرمارودی
• «گزیده‌ای از شعر جنگ و دفاع مقدس» سید حسن حسینی
• «شعرهای ماندگار جنگ» مجموعه اشعاری از شاعران مختلف که به کوشش سید ضیاء قاسمی گردآوری شده است.
• «غم چیز دیگری است» دفتر اشعار شاعر معاصر زهرا محدثی خراسانی
• «میاندار» اشعاری‌ از حسین ابراهیمی در رثای‌ سردار شهید محمود کاوه‌
• «ولی‌ّ مهر» اشعاری از مصطفی محدثی خراسانی در رثای سردار شهید ولی‌الله چراغچی.
• «شهید نامه» اشعاری از علیرضا سپاهی‌ لائین‌ در رثای سردار شهید سید محمدتقی رضوی
• «کوچه‌ باران» سروده عبدالرضا رضایی
• «بچه‌ها دلم برایتان تنگ می‌شود» سروده‌ی عزت‌الله الوندی (براى گروه سنى‌ کودکان)
• «انار سبز، زیتون سرخ» مجموعه اشعار پونه نیکوی (برگزیده رتبه نخست پانزدهمین کتاب سال دفاع مقدس)
• «سرزمین هزار خورشید» اشعار سلمان نظافت یزدی (برگزیده رتبه دوم پانزدهمین کتاب سال دفاع مقدس)
• «طنین کوه» اثر مصطفی محدثی خراسانی

«جریان‌شناسی شعر دفاع مقدس» نوشته حبیب‌الله مهرجو و «دفاع مقدس و تاثیر آن بر شعر معاصر» به قلم زینب حاجی‌پور و ابراهیم دهقان‌پور از جمله کتاب‌هایی هستند که به شعر دفاع مقدس پرداخته‌اند.

جایزه کتاب سال دفاع مقدس

جایزه کتاب سال دفاع مقدس با هدف معرفی بهترین کتاب در حوزه دفاع مقدس هر ساله از سوی بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس برگزار می‌شود. در این مراسم آثار برتر در ۲۳ بخش معرفی می‌شوند. اولین دوره این جایزه در سوم خرداد ۱۳۷۲ش همزمان با سالروز آزادسازی خرمشهر برگزار شد و دوره بیستم آن در سال ۱۴۰۱ش برگزار شد.

برخی از برگزیدگان کتاب سال دفاع مقدس:

• داستان‌های شهر جنگی اثر حبیب احمدزاده: برگزیده چهارمین دوره کتاب دفاع مقدس در سال ۱۳۷۸ش.
• سفر به گرای ۲۷۰ درجه به قلم احمد دهقان برگزیده چهارمین دوره کتاب سال دفاع مقدس و جایزه بیست سال ادبیات پایداری.

• همپای صاعقه (کتاب اول از مجموعه حماسه ۲۷): اثر حسین بهزاد و گل‌علی بابایی، برگزیده ششمین دوره در رشته پژوهش. این کتاب، کارنامه‌ای تاریخی و مستند از شکل‌گیری لشکر ۲۷ محمد رسول الله(ص) است.
• کوه روی شانه‌های درخت اثر نرگس آبیار، برگزیده هشتمین دوره.
• ضربت متقابل (کتاب دوم از مجموعه حماسه ۲۷): اثر گل‌علی بابایی، برگزیده دوازدهمین جشنواره کتاب سال دفاع مقدس در رشته پژوهش. این کتاب، کارنامه عملیاتی لشکر ۲۷ محمد رسول الله(ص) در نبرد رمضان از تیر تا پایان شهریورماه ۱۳۶۱ش است.
• دختر شینا اثر بهناز ضرابی‌زاده، برگزیده شانزدهمین دوره در ۱۳۹۳ش در شاخه خاطره شفاهی.
• من زنده‌ام نوشته معصومه آباد، برگزیده شانزدهمین دوره در ۱۳۹۳ش در شاخه خاطره اسارت.
• روزنوشت اثر احمد دهقان برگزیده شانزدهمین دوره در بخش خاطره در ۱۳۹۳ش.
• ادبیات دفاع مقدس (مباحث نظری و شناخت اجمالی گونه‌های ادبی) نوشته‌ محمدرضا سنگری برگزیده پانزدهمین دوره.
• فرنگیس نوشته مهناز فتاحی و روایت خاطرات زنی شجاع به نام فرنگیس حیدرپور که اثر برگزیده هفدهمین دوره شده است.
• حوض خون در بیستمین دوره در سال ۱۴۰۱ در بخش خاطره به عنوان بهترین کتاب دفاع مقدس انتخاب شد.
• «والفجر ۲ و۳ تغییر تاکتیکی سرزمین نبرد» کتاب ۲۶ از مجموعه روز شمار جنگ ایران و عراق، نوشته علیرضا لطف‌الله‌زادگان، برگزیده بیست و یکمین دوره در بخش مرجع‌نگاری در سال ۱۴۰۲ش.

نویسندگان و شاعران

مرتضی سرهنگی، هدایت‌الله بهبودی، احمد دهقان، حمید حسام، حبیب احمدزاده، گل‌علی بابایی، حسین بهزاد، محمدرضا بایرامی،‌ رحیم مخدومی، رضا امیرخانی، بهناز ضرابی‌زاده، نرگس آبیار، الهه آخرتی، راحله صبوری، فاطمه وفایی‌زاده، مریم عرفانیان، جواد کلاته عربی، محسن مطلق، منصور انوری و علی شیرازی از جمله نویسندگان کتاب‌های دفاع مقدس به شمار می‌روند.

حمید سبزواری، محمدرضا سنگری، علیرضا قزوه، علی موسوی گرمارودی، سید حسن حسینی، قیصر امین‌پور، مصطفی محدثی خراسانی، زهرا محدثی خراسانی، عبدالجبار كاكایی، سپیده کاشانی، احمد عزیزی، محمدرضا عبدالملكیان، فرید طهماسبی، محمدعلی مجاهدی و سعید بیابانکی نیز از شاعران دفاع مقدس هستند.

در پویش مردمی انتخاب بهترین‌های دفاع مقدس در ۱۳۹۷ش که به کوشش انتشارات سوره مهر همزمان با هفته دفاع مقدس برگزار شد، حمید حسام و بهناز ضرابی‌زاده به عنوان بهترین نویسندگان از دید مخاطبان انتخاب شدند.

در راستای ترویج و ثبت اندیشه دفاع مقدس با مفاهیم ارزشی فرهنگ ایثار و شهادت در استان‌های مختلف انجمن نویسندگان دفاع مقدس راه‌اندازی شده است. همچنین بنابر اعلام معاون ادبیات و تاریخ دفاع مقدس بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس در دی ۱۳۹۹ش، ۵۴ انتشارات فعال در حوزه دفاع مقدس در ایران وجود دارد.

آثار نمایشی

جرقه سینمای دفاع مقدس که در ادبیات سینمای ایران با عنوان «ژانر دفاع مقدس» شناخته می‌شود، در سال ۱۳۶۰ خورد و در کمتر از چهار ســال، بیش از ۲۵ درصد تولیدات ســینمای ایران را به خود اختصاص داد. ســینمای دفاع مقدس در ایران در دوره مدیریت‌های مختلف ســینمایی و با توجه به وضعیت جامعه، دغدغه‌ها و اولویت‌هــا، بالا و پایین بسیاری داشته است؛ اما با وجود تمامی این فراز و نشیب‌ها هیچ سالی از سر سینمای ایران نگذشته که فیلمی با موضوع دفاع مقدس تولید نشــده باشد. ژانر دفاع مقدس گونه‌ای منحصربه‌فرد از سینما و فراتر و متمایز از ژانر جنگ معمول در دنیاست.

آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار فعالان عرصه هنر دفاع مقدس

اینکه تصور بشود که هنر دفاع مقدس در جامعه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی ما مخاطب ندارد، طالب ندارد... خطای بزرگ و از اشتباهات فاحش است... تحقیقاً پرمشتریترین آثار هنری بعد از انقلاب در زمینه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مختلف، آن آثار هنری است که مربوط به دفاع مقدس بود؛ چه در زمینه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی فیلم و سینما، چه در زمینه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی کتاب، خاطره، داستان ... پرفروش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ترین فیلم‌ها و پرجاذبه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ترین و پرمشتری‌ترین فیلم‌ها، فیلم‌هائی است که مربوط به دفاع مقدس است. از فیلم «آژانس شیشه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای» و «لیلی با من است»، تا این فیلم اخیرِ «اخراجی‌ها» آقای ده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نمکی، اینها بیشترین مشتری‌ها، بیشترین فروش‌ها را داشته که درباره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی دفاع مقدس است. این جور نیست که مشتری نداشته باشد، طالب نداشته باشد. البته بعضی از کارها هست، مشتری پیدا نمیکند؛ این اشکال در مضمون و محتوا نیست، اشکال در ساخت است، در قالب است، در کیفیت است، در مایه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های کمِ هنری است...

نگاهی کلی به آمار تولید فیلم‌های دفاع مقدس نشان می‌دهد سال‌های ۶۲، ۶۳، ۶۷ و ۷۴ سال‌های درخشان به لحاظ کمّی در سینمای دفاع مقدس و سال‌های ۶۰، ۸۱، ۸۴، ۸۷، ۸۸،‌۸۹، ۹۱ و ۹۳ سال‌هایی ضعیف از همین منظر بوده‌اند. از ســال ۶۵ تا ۷۰ حداقل ۱۰ درصد تولیدات ســینمای ایران مربوط به موضوع دفاع مقــدس بود. بالاترین درصد در این مدت مربوط به ســال ۶۷ با بیش از ۲۱ درصد تولید بود. در طول ۱۰ سال ۶۲ تا پایان ۷۲، ۹۴ فیلم سینمایی دفاع مقدسی ساخته شد. سال ۱۳۷۴ش با تولید ۱۸ فیلم سینمایی در حوزه دفاع مقدس، یکی از نقاط اوج سینمای دفاع مقدس به شمار می‌رود. در سال ۱۳۷۷، ۴۸ فیلم در ژانر دفاع مقدس در سینماهای کشور اکران شدند.

طبق گزارش روزنامه جام‌جم تا سال ۱۳۹۹ش، ۲۳۷ فیلم سینمایی دفاع مقدس ساخته شده است که از این تعداد ۱۳۷ فیلم به‌طور مستقیم به جنگ پرداخته‌اند و ۱۰۰ فیلم هم درام دفاع مقدسی هستند. فیلم سینمایی مرز که در ۱۳۶۰ تولید شد، نخستین فیلم رسمی در ژانر سینمای دفاع مقدس به شمار می‌رود.

در سال ۱۳۷۳ با هدف ایجاد فضایی برای ساخت فیلم‌هایی با موضوع دفاع مقدس در اتوبان تهران - قم شهرکی با نام «شهرک سینمایی دفاع مقدس» تأسیس شد. گفته می‌شود از سال ۷۳ تا کنون نزدیک به ۱۷۰۰ فیلم، سریال، فیلم کوتاه و نماهنگ در این شهرک تولید شده است.

در سال ۱۳۶۲ش در بحبوحه جنگ تحمیلی و همزمان با گرامیداشت هفته دفاع‌مقدس، نخستین دوره جشنواره فیلم دفاع مقدس برگزار شد که بعدها به جشنواره بین‌المللی فیلم مقاومت تغییر نام داد. این جشنواره که از قدیمی‌ترین جشنواره‌های سینمایی ایران و منطقه به شمار می‌رود، تا سال ۱۴۰۳ش، هفده دوره برگزار شده است. فیلم موقعیت مهدی با چهار جایزه رکورددار دوره هفدهم بود.

براساس گزارشی، تعداد فیلم‌های ژانر دفاع مقدس از سال ۱۳۶۴ تا ۱۳۸۵ روندی صعودی داشت؛ اما تعداد فیلم‌های سینمایی این ژانر در دو دهه‌ گذشته کاهش یافته است. از سال ۱۳۹۴ش نیز سهم مخاطب و فروش سینمای دفاع مقدس کاهشی بوده است. طبق گزارشی دیگر، از ابتدای سال ۱۳۹۳ تا شهریور ۱۴۰۳ش، ۶۱۲ فیلم در سینماهای سراسر کشور اکران شده‌اند که فقط ۲۰ فیلم در حوزه دفاع مقدس بوده است. «موقعیت مهدی» به کارگردانی هادی حجازی فر با بیش از ۱۲ میلیارد تومان، پروفروش‌ترین فیلم دفاع مقدس در این مدت ده ساله شمرده شده است.

فیلم‌های سینمایی

مقالهٔ اصلی: فهرست فیلم‌های سینمایی درباره دفاع مقدس

فیلم‌های سینمایی متعدد و پرفروشی درباره دفاع مقدس تولید شده است که برخی از آنها از این قرار است:

• آژانس شیشه‌ای
• لیلی با من است
• بوی پیراهن یوسف
• سفر به چزابه
• از کرخه تا راین
• دوئل
• دکل
• روز سوم
• تنگه ابوقریب
• شیار ۱۴۳
• موقعیت مهدی
• ‌فیلم افق
• پرواز در شب
• فیلم آبادان یازده ۶۰
• اخراجی‌ها
• آسمان غرب
• ایستاده در غبار
• کیمیا
• اشنوگل
• دسته دختران
• دست‌های خالی
• سجاده آتش
• شب واقعه
• عملیات کرکوک
• غریب
• فیلم چ
• لباس شخصی
• مجنون
• ملکه
• مهاجر
• میهمان داریم
• هیهات
• ویلایی‌ها
• ۲۳ نفر
• شماره ۱۰
• روایت سه‌گانه
• خداحافظ رفیق
• هور در آتش
• کانی مانگا
• منصور
• پالایشگاه
• عقاب‌ها
• روزهای زندگی
• اتوبوس شب
• طبل بزرگ زیر پای چپ
• هیوا

فیلم کوتاه دایو و نوشابه مشکی نیز از جمله فیلم‌های کوتاه در حوزه دفاع مقدس به شمار می‌روند.

فیلم افق

محصول سال ۱۳۶۷ به کارگردانی رسول ملاقلی‌پور

ادامه مطلب

از کرخه تا راین

به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا محصول ۱۳۷۱ش

ادامه مطلب

آژانش شیشه‌ای

تولید ۱۳۷۷ش به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا

ادامه مطلب

ایستاده در غبار

تولید ۱۳۹۵ش، کارگردان محمدحسین مهدویان

ادامه مطلب

موقعیت مهدی

تولید ۱۴۰۰ش به کارگردانی هادی حجازی‌ف

ادامه مطلب

اخراجی‌ها ۱

به کارگردانی مسعود ده‌نمکی، پر‌فروش‌ترین فیلم در سال ۱۳۸۶

ادامه مطلب

فیلم‌های تلویزیونی

مقالهٔ اصلی: فهرست فیلم‌های تلویزیونی درباره دفاع مقدس

از زمان دفاع مقدس و جنگ تحمیلی هشت ساله، همواره سریال‌های متعددی با موضوع دفاع مقدس و در ژانرهای مختلف تولید و در شبکه‌های مختلف تلویزیون پخش شده است. بسیاری از این سریال‌ها جزو مجموعه‌های پرطرفدار و پربیننده تلویزیون به شمار می‌روند. برخی از آنها به ترتیب تاریخ پخش از این قرارند:

• گل پامچال: به کارگردانی محمدعلی طالبی در سال ۱۳۷۰ از شبکه یک سیما پخش و به عنوان محبوب‌ترین سریال سال نیز شناخته شد.
• سیمرغ: به کارگردانی حسین قاسمی جامی، محصول سال ۱۳۷۱ شبکه یک سیما.
• سفر به چزابه: به کارگردانی و تهیه کنندگی رسول ملاقلی پور در ۱۲ قسمت در ۱۳۷۴ بر روی آنتن شبکه دو سیما رفت.
• دایره سرخ: به کارگردانی جمال شورجه و در سال ۱۳۷۴
• بهترین تابستان من: به کارگردانی علی بهادر در ۱۳۷۵ از شبکه یک.
• بازگشت پرستوها: به کارگردانی ابوالقاسم طالبی در سال ۱۳۷۵ و ۱۳۷۶ از شبکه دو سیما پخش شد.
• خاک سرخ: از سریال‌های پربیننده دفاع مقدس به کارگردانی ابراهیم حاتمی کیا در سال ۱۳۸۱ از شبکه یک سیما پخش شد.
• خوش رکاب: به کارگردانی علی شاه حاتمی، پخش شده در نوروز سال ۱۳۸۲ش از شبکه یک سیما. ادامه سریال خوش رکاب با تغییر نام به خوش غیرت در نوروز ۱۳۸۴ش از شبکه یک پخش شد.
• رقص پرواز: به کارگردانی احمد مرادپور در ۱۳۸۶ از شبکه یک
• در چشم باد: به کارگردانی مسعود جعفری جوزانی است که سال ۱۳۸۸ و ۱۳۸۹ از شبکه یک سیما پخش شد.
• قفسی برای پرواز: این مجموعه تلویزیونی به کارگردانی یوسف سیدمهدوی در سال ۱۳۸۹ از شبکه یک پخش شد.
• شوق پرواز: به کارگردانی یدالله صمدی در ۱۳۹۰ش از شبکه یک سیما پخش شد.
• نابرده رنج: سریال ۳۴ قسمتی در ژانر کمدی و درام به کارگردانی علیرضا بذرافشان که در ۱۳۹۰ از شبکه سه.
• دولت مخفی: به کارگردانی عبدالحسن برزیده (بخش اول) و راما قویدل (بخش دوم) در ۱۳۹۲ از شبکه دو
• کیمیا: فیلم ۱۱۰ قسمتی به کارگردانی جواد افشار پخش شده در ۱۳۹۴ش از شبکه دو
• خط ویژه عشق: به کارگردانی قاسم عرب در ۱۳۹۶ از شبکه سه سیما
• مینو: سریال ۲۷ قسمتی به کارگردانی امیرمهدی پوروزیری که در آذر ۱۳۹۷ از شبکه یک پخش شد.
• در میان خاکستر: سریال ۲۲ قسمتی به کارگردانی سجاد امیریزدانی در اسفند ۱۳۹۸ از شبکه آی‌فیلم پخش شد.
• زیر خاکی ۳ (فصل سوم سریال زیر خاکی): به کارگردانی جلیل سامان در ۱۴۰۱ از شبکه یک.
• نجلا ۲ (فصل دوم): به کارگردانی خیرالله تقیانی‌پور ۱۴۰۱ از شبکه سه.
• تانک‌خورها: به کارگردانی پرویز شیخ طادی ۱۴۰۳ از شبکه سه سیما.

• 

  پوستر سریال شوق پرواز تولید ۱۳۹۰ش

• 

  مجموعه تلویزیونی کیمیا محصول ۱۳۹۴ش

• 

  در میان خاکستر محصول ۱۳۹۵ش

• 

  سریال مینو تولید ۱۳۹۷ش

• 

  پوستر انیمیشن شجاعان

• 

  پوستر مستند اتاق جنگ

مستندها

مقالهٔ اصلی: فهرست مستندهای درباره دفاع مقدس

مستندهای متعددی درباره دفاع مقدس و مسائل پیرامون آن ساخته شده است که برخی از آنها از این قرار است:

• مستند روایت فتح: به کارگردانی سید مرتضی آوینی، بهترین مستند و مهم‌ترین روایت تصویری از جنگ هشت ساله ایران و عراق که بارها از صداوسیما پخش شده است.

پوستر روایت فتح.

• ۳۳ سال سکوت
• آخرین روزهای زمستان
• آخرین مسافر
• آخرین پرواز
• آستین خالی
• آقا سعید
• آقا مرتضی
• اتاق جنگ
• برف از چهارزبر
• بی کرانه‌ها
• از غرق‌آباد تا جوشن
• تغییر ماموریت
• جهاد اکبر
• خاطرات موتورسیکلت
• در جست و جوی تاریخ گمشده
• دستمال سرخ‌ها
• نبردهای فانتوم
• مادر جبهه‌ها
• مجمع عقلا
• در لباس سربازی

کارتون‌ها و انیمیشن‌‌ها

پویانمایی و انیمیشن‌های متعددی در حوزه دفاع مقدس و برای کودکان و نوجوانان تولید و پخش شده است که تعدادی از آن‌ها به صورت سینمایی و تعدادی به صورت سریالی بوده است. «سرو ۸» اولین انیمیشن رئال جنگی جهان درباره شهدای دفاع مقدس است. انیمیشن‌های «ژنرال کیشمیشی»، «نبرد در نهر جاسم»، «مرز»، «شجاعان ۱و۲»، «همسنگران ۱ و ۲»، «فرزندان آفتاب»، «ایران ما»، «بهاران»، «پلاک ۱و۲»، «نشانه‌های روشنی»، «بچه‌های ایران»، «شیر‌های آلواتان»، «پوتین و شقایق»، «خاطرات جنگ»، «بوسه بر آسمان»، «درست مثل یک پل»، «تپه عقاب‌ها»، «سلحشوران ایران زمین»، «شهید همت»، «داستان آزاده قهرمان»، «دستی از غیب»، «رقص قاصدک»، «شجاع مرد کوچک»، «نردبان»، «گنجشک ناز و زیبا»، «پرنده» و کلیپ‌های «جهادگر»، «خلبان»، «عکاس» و «پسر فداکار» از جمله انیمیشن‌های دفاع مقدس هستند.

بازیگران و کارگردانان مشهور

رسول ملاقلی‌پور، ابراهیم حاتمی‌کیا، احمدرضا درویش، فرج االله سلحشور، پرویز شیخ‌طادی، کمال تبریزی، ، محمدعلی باشه‌آهنگر، مسعود ده‌نمکی، نرگس آبیار و محمدحسین مهدویان برخی از کارگردانان فیلم و سریالی هستند که در حوزه دفاع مقدس تولیداتی داشتند. همچنین پرویز پرستویی، خسرو شکیبایی، ابوالفضل پورعرب، جمشید هاشم‌پور، جعفر دهقان، علی دهکردی، فرامرز قریبیان، مهدی فقیه، سعید راد، حسین یاری، سید جواد هاشمی، محمود مقامی، بابک حمیدیان،‌ کامبیز دیرباز، رضا رویگری، رضا ایرانمنش، مصطفی زمانی و حمیدرضا آذرنگ، نیکی کریمی، مریلا زارعی، آزیتا حاجیان، عاطفه رضوی، بهنوش طباطبایی و هنگامه قاضیانی نیز از جمله بازیگرانی هستند که در فیلم‌های دفاع مقدس حضور فعال داشته‌اند.

جمشید هاشم‌پور، جعفر دهقان و سید جواد هاشمی به عنوان ۳ بازیگر رکورددار در ایفای نقش‌های مختلف در حوزه دفاع مقدس شناخته شده‌اند.

آهنگ ، موسیقی و مداحی

نماهنگ آغوش امن با صدای رضا صادقی با موضوع شهدای غواص

همزمان با آغاز جنگ تحمیلی و دفاع مقدس، برخی از هنرمندان سعی کردند با ساخت آثار موسیقایی و سرودهای حماسی ضمن تقویت روحیه رزمندگان، روایت ایثارگری‌ها و مجاهدت‌های آنان، مردم را با این جریان همراه کنند. سرود «نهنگ دریاها» با خوانندگی محمد گلریز و آهنگ‌سازی احمدعلی راغب، نخستین اثر موسیقایی در حوزه دفاع مقدس به شمار می‌رود.

احمدعلی راغب، آهنگساز و نوازنده، از چهره‌های اصلی موسیقی انقلاب و دفاع مقدس است که همزمان با جنگ تحمیلی آثار بسیاری را در این حوزه ساخت. آهنگ سرودهایی مانند «خجسته باد این پیروزی» پیرامون فتح خرمشهر، «ظفر مبارک» و «جنگ، جنگ تا پیروزی» از آثار او به شمار می‌رود.

آهنگ‌ها و سرودها

مقالهٔ اصلی: فهرست آهنگ‌ها و سرودهای درباره دفاع مقدس

آهنگ‌ها، سرودها‌، آلبوم‌ها و نماهنگ‌های متعددی در حوزه دفاع مقدس تولید و منتشر شده است که برخی از آنها عبارتند از:

• «خجسته باد» یا «صبح پیروزی» با صدای محمد گلریز و آهنگ‌سازی احمدعلی راغب که پس از آزادسازی خرمشهر در سال ۱۳۶۱ منتشر شد.
• «ای شهیدان خدایی» با صدای محمد گلریز
• «خلبانان» یا «پرواز کن» با صدای جمشید نجفی، از آثار ماندگار دوران دفاع مقدس که در سال ۱۳۶۰ به دو زبان ترکی و فارسی منتشر شد.
• «کجایید ای شهیدان خدایی» با صدای بیژن کامکار و آهنگسازی هوشنگ کامکار در سال ۱۳۵۸ تولید شد.

خجسته باد این پیروزی

به مناسبت آزادسازی خرمشهر

0:00 0:00

• آلبوم شِکْوه، با صدای محمد اصفهانی، سال ۱۳۹۳ش.
• «آغوش امن» با صدای رضا صادقی و موضوع شهدای غواص.
• نماهنگ «دفاع از شط» با صدای غلامرضا صنعتگر درباره مظلومیت ۱۷۵ شهید غواص
• نماهنگ «اشک آینه ۱» و «اشک آیینه ۲» با صدای میلاد هارونی
• نماهنگ «بی قرار» با صدای محسن چاوشی
• نماهنگ «تنگه ابوقریب» با صدای امیرعباس گلاب
• نماهنگ «چشم به راه» با صدای صادق آهنگران
• آلبوم «بیسیم چی» با صدای حامد زمانی و چهار خواننده دیگر همچون علی‌اکبر قلیج
• «وطن اسلامی»، «جنگ جنگ تا پیروزی» و «ایران» و «فتح المبین» با صدای رشید وطن‌دوست
• خوش گلدین (به معنای خوش آمدی) با صدای رشید وطن دوست و به زبان ترکی
• «کاروان شهید» با صدای شهرام ناظری

سمفونی‌ها

• سمفونی خرمشهر اثر مجید انتظامی
• سمفونی حماسه و اقتدار با صدای سالار عقیلی، آهنگسازی مجید انتظامی و شعری از عبدالجبار کاکایی.
• سمفونی ایثار با اجرای ارکستر سمفونیک تهران به رهبری مجید انتظامی و با اشعاری از مسعود هوشمند و به خوانندگی علی تفرشی
• سمفونی مقاومت به رهبری مجید انتظامی
• «سمفونی دفاع مقدس» با اجرای ارکستر سمفونیک تهران، رهبر ارکستر و آهنگساز: لوریس چکناوریان رهبر گروه کر: رازمیک اوحانیان در آذر ۱۳۹۸ش اجرا شد.
• سمفونی آزادگان (سرزمین دلاوران): ساخته احمد پژمان با شعری از عبدالجبار کاکایی و رهبری شهرداد روحانی و اجرای ارکستر سمفونیک تهران
• سمفونی خط شکنان: اجرای ارکستر سمفونیک تهران به رهبری منوچهر صهبایی، تیرماه ۱۴۰۲ش
• «سمفونی پیروزی» ساخته مجید انتظامی و به رهبری نادر مرتضی‌پور رهبر در آستانه سالروز ورود آزادگان به کشور توسط ارکستر سمفونیک تهران در تالار وحدت اجرا شد.
• سمفونی اروند، به رهبری آرش امینی، آهنگسازی امیرحسین سمیعی و خوانندگی علیرضا علیزاده

سرود «افلاکیان» و «یاد یاران» از گروه محمدرسول الله و سرود «قصه بابا» (مادر برام قصه بگو) از گروه سرود بچه های آباده از جمله سرودهای هم‌خوانی با موضوع دفاع مقدس به شمار می‌روند.

نوحه‌های مشهور

• ای لشکر صاحب زمان آماده باش، و «با نوای کاروان» و «سوی دیار عاشقان» از صادق آهنگران

• ممد نبودی ببینی، حسین فخری و غلامعلی کویتی‌پور
• «کربلا کربلا ما داریم میاییم» اکبر شریعت آن را در سال ۱۳۶۳ خوانده است.
• «غریبانه» یا «یاران چه غریبانه، رفتند از این خانه» از آثار مطرح و ماندگار غلامعلی کویتی‌پور است.
• «یاد امام و شهدا، دلو میبره کرب و بلا» با صدای سعید حدادیان و محمدحسین حدادیان
• نماهنگ «یاد شهیدان» با نوای امیر عباسی درباره شهدای غواص و شهدای گمنام دفاع مقدس

صادق آهنگران، سید مجتبی علمدار، غلامعلی جندقی، مهدی سلحشور، سعید حدادیان، غلامعلی کویتی‌پور، یونس حبیبی، سید مهدی میرداماد، حسین سازور، سید رضا نریمانی، امیر عباسی، مجتبی رمضانی، محمود کریمی، منصور ارضی، عبدالرضا هلالی و میثم مطیعی از جمله مداحانی هستند که درباره دفاع مقدس نوحه‌خوانی کرده‌اند.

هنرهای تجسمی

با آغاز جنگ تحمیلی هشت‌ساله و دفاع مقدس، هنرمندان هنرهای تجسمی اعم از نقاشان، خطاطان، مجسمه‌سازان و عکاسان و... در کنار دیگر هنرمندان، به این رویداد واکنش نشان داده و آثاری متناسب با دفاع مقدس تولید و منتشر کردند.

جنگ و دفاع مقدس همواره منشأ الهام برای هنرمندان بوده و در این راستا، هنرمندان گرایش‌های مختلفی را در پیش گرفته‌اند. برخی به تبعات ناصواب جنگ‌ها توجه کرده و رویکرد ضدجنگ را در آثارشان مد نظر قرار می‌دهند؛ اما از آنجا که ایران آغازگر جنگ تحمیلی نبود و در مقام دفاع از دین و وطن و ناموس خود بود، ازاین‌رو، هنرمندان انقلابی و متعهد ایرانی با الهام از الگوی امام حسین(ع) و یاران‌شان در حماسه کربلا و عاشورا به «جنگ»، به مثابه یک امر مقدس نگاه کرده‌اند. در این نگاه، مرگ نابودی نیست بلکه شهادت و مسیری برای رسیدن به رضایت خدا و بهشت برین است. این نوع نگاه، سبکی ویژه و متمایز در هنر به وجود آورد که به هنر دفاع مقدس شناخته می‌شود.

نقاشان بسیاری همچون ناصر پلنگی، حبیب‌الله صادقی، کاظم چلیپا، مرتضی کاتوزیان، حسین خسروجردی، محمدعلی رجبی، ابوالفضل عالی، حسین صدری، مصطفی گودرزی، ایرج اسکندری، محمدعلی ترقی‌جاه، علی وزیریان، غلامعلی طاهری، مرتضی اسدی و مصطفی ندرلو به موضوع دفاع مقدس پرداخته و آثاری تولید کرده‌اند. از جمله آثار نقاشی در حوزه دفاع مقدس عبارتند از:

• نقاشی «همسنگران قدس» اثر حسین خسروجردی تولید ۱۳۶۳ش
• تابلوی «روحانیت» اثر کاظم چلیپا، محصول ۱۳۶۱ش
• «ای بر شقایق رنگ تو» اثر حبیب‌الله صادقی
• «شهید شمع تاریخ است» اثر حسین خسروجردی
• تابلوی «اخلاص» کاظم چلیپا تولید سال ۱۳۷۲
• تابلوی «پرواز» و «بسیجی» اثر مصطفی ندرلو
• تابلوی «مهتاب» اثر ایرج اسکندری
• تابلوی «براق» و «مقاومت» هردو اثر مصطفی گودرزی محصول ۱۳۶۵ش

خوشنویسان متعددی نیز در دوران دفاع مقدس به خوشنویسی و خطاطی در این حوزه می‌پرداختند. از جمله «احمد پیله چی» و غلامرضا نکوفر که در دوران دفاع مقدس در جبهه‌ها روی سربندهای رزمنده‌ها ذکر «یا حسین(ع)»، «یازهرا(س)» و «یاصاحب الزمان (عج)» و... می‌»وشتند و نیز در نوشتن پلاکارد، دیوارنویسی بر روی قرارگاه‌ها و کانکس ها فعالیت می‌کردند.

کمال‌الدین شاهرخ،‌ علی فریدونی، محمود عبدالحسینی، محمد صیاد، سعید صادقی، بهرام محمدی‌فرد، کاوه گلستان، بهمن جلالی، ساسان مویدی، آلفرد یعقوب‌زاده، بابک برزویه نیز از جمله عکاسان جنگ و دفاع مقدس به شمار می‌روند که در دفاع مقدس عکس‌های متعدد ماندگاری را با دوربین خود ثبت کردند.

• 

  تابلوی نقاشی همسنگران قـدس اثر حسین خسروجردی

• 

  تابلوی نقاشی مرزبانان دشت شقایق اثر کاظم چلیپا

• 

  نقاشی «شهید شمع تاریخ است» اثر حسین خسروجردی

• 

  تابلوی نقاشی مقاومت اثر مصطفی گودرزی

• 

  کتاب عکاسان جنگ اثر علی فریدونی

مراکز مرتبط

مراکز و سازمان‌های متعددی برای حفظ و نشر و تبیین دفاع مقدس و ارزش‌های آن تأسیس و به وجود آمده‌اند که به برخی از آنها اشاره می‌شود.

بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس‏

مقالهٔ اصلی: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس

بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس بنابر فرمان فرماندهی کل قوا توسط ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در ۲۱ مهر ۱۳۶۹ش تأسیس شد. این بنیاد وظیفه حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس و ترویج فرهنگ مقاومت، ایثار، جهاد و شهادت را برعهده دارد.

این بنیاد سازمان‌های گوناگونی همچون سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس، سازمان هنری و امور سینمایی دفاع مقدس، ستاد مرکزی راهیان نور، سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس، سازمان امور موزه‌های دفاع‌مقدس، سازمان نشر آثار و ارزش‌های مشارکت زنان در دفاع‌مقدس، سازمان نشر آثار و ارزش‌های مشارکت روحانیت در دفاع‌مقدس، سازمان پیشکسوتان جهاد و مقاومت و خبرگزاری دفاع مقدس دارد.

خبرگزاری دفاع مقدس با عنوان انگلیسی «Defapress.ir» مؤسسه‌ای فرهنگی هنری است که وظیفه آن، انتقال و ترویج فرهنگ و ارزش‌های دفاع مقدس به نسل‌های حاضر و آینده است.

دستورالعمل تشکیل ستاد مرکزی راهیان نور، در اسفند ۱۳۷۸ش از سوی ستاد کل نیروهای مسلح ابلاغ شد و این ستاد در سال ۱۳۸۴ش تأسیس شد. این ستاد به صورت متمرکز، امر مدیریت یادمان‌های دفاع مقدس، زائرین و مسافران مناطق جنگی، راویان و خادمین آنها را برعهده دارد.

مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس

مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس در اوایل سال ۱۳۶۰ش با نام بخش تاریخ جنگ (وابسته به دفتر سیاسی سپاه پاسداران) کار تحقیقات میدانی و جمع‌ آوری اسناد و مدارک را به طور رسمی آغاز کرد. در اواخر ۱۳۶۳ش بخش تاریخ جنگ از دفتر سیاسی جدا شد و برای ادامه این مأموریت، تشکیلاتی مستقل به نام «مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ» در حوزه فرماندهی کل سپاه شکل گرفت. بعدها نام مرکز مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ به مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس تغییر یافت. مهم‌ترین مأموریت این مرکز در دوران دفاع مقدس، جمع‌‌آوری اطلاعات، اخبار و اسناد جنگ و دفاع مقدس و ثبت و ضبط و نگارش آن بود و پس از آن وظیفه سامان­دهی، پردازش و تکمیل تحقیقات را برعهده دارد.

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس شهید سپهبد حاج قاسم سلیمانی که زیرنظر ستاد کل نیروهای مسلح فعالیت می‌کند، با هدف ایجاد ظرفیت لازم برای استفاده از توانمندی‌ها و تجارب فرماندهان و اساتید دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها در حوزه دفاعی و امنیتی و علوم انسانی، جلب مشارکت و همکاری با مراکز علمی و پژوهشی به منظور رشد و ارتقای سطح فعالیت­‌ها و تهیه و تدوین متون پژوهشی، راه­‌اندازی شبکه جامع پژوهشگران دفاع مقدس تأسیس شده است.

مرجعیت علمی، مشارکت در نظریه‌پردازی و انجام پژوهش برای تبیین واقعیت‌ها و رفع شبهات و ابهامات درباره ابعاد مختلف دفاع مقدس، نقش‌آفرینی در جبهه مقاومت، مقابله با تهدیدات امنیتی مسلحانه و غیرمسلحانه و بیان دستاوردها و تجارب راهبردی حاصل در حوزه‌های مختلف دفاعی امنیتی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، در سطح ملی و نیروهای مسلح از جمله مأموریت‌های این پژوهشگاه بیان شده است. سید یحیی صفوی از آذرماه ۱۳۹۸ش با موافقت مقام معظم رهبری، به ریاست پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس منصوب شده است.

این پژوهشگاه جشنواره دوسالانه پژوهشی دفاع مقدس را با هدف انتخاب و تجلیل از برترین آثار پژوهشی در حوزه دفاع مقدس و جمع‌آوری و تدوین آثار مختلف در این حوزه برگزار می‌کند.

فصلنامه علمی مطالعات دفاع مقدس

فصلنامه علمی مطالعات دفاع مقدس زیر نظر پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس، با‌هدف ارایه نتایج مطالعات و پژوهش‌های علمی و ایجاد عرصه‌ای برای تبادل آرا، اندیشه‌ها و‌ اطلاعات ناظر بر جنگ تحمیلی رژیم بعثی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، جبهۀ مقاومت، امنیت داخلی (غیرمسلحانه) و جنگ‌های نامنظم و توسعۀ پدافند داخلی (مسلحانه) منتشر می‌شود.

موزه‌های دفاع مقدس

به گفته رئیس بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، تا سال ۱۴۰۲ش، ۲۴ موزه دفاع مقدس در ایران فعال است و تا سال ۱۴۰۴ش در همه استان‌ها موزه دفاع مقدس راه‌اندازی خواهد شد. موزه ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس معروف به باغ موزه دفاع مقدس یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های جنگ در جهان اسلام و از مدرن‌ترین موزه‌ها در غرب آسیا با هدف پاسداشت و روایت رشادت‌های رزمندگان و مجاهدت‌های ملت ایران در به ثمر رساندن انقلاب اسلامی و هشت سال دفاع مقدس در سال ۱۳۹۱ در تهران افتتاح گردید. موزه انقلاب و دفاع مقدس قم نیز در سال ۱۳۹۹ش تأسیس شده است.

انجمن عکاسان انقلاب و دفاع مقدس

انجمن عکاسان انقلاب و دفاع مقدس، مجموعه‌ای غیرانتفاعی است که توسط چندین عکاس انقلاب و دفاع مقدس پایه‌گذاری شده است. هدف این انجمن، سعی در حفظ، نگهداری و همچنین تدوین و حمایت از آثار عکاسی جنگ تحمیلی است. محمدحسین حیدری با حکم رئیس بنیاد فرهنگی روایت فتح، به‌عنوان مدیر انجمن عکاسان انقلاب و دفاع مقدس منصوب شده است.

انجمن هنر‌های تجسمی انقلاب و دفاع مقدس

انجمن هنرهای تجسمی انقلاب و دفاع مقدس وابسته به بنیاد فرهنگی روایت فتح است که در زمینه تولید محتواهای بصری، عکس، پوستر، بازی‌های رایانه‌ای و کاریکاتور و ... فعالیت دارد. محمد حبیبی و مسعود نجابتی از مدیران سابق این انجمن و مهدی متولیان مدیر عامل فعلی این انجمن است.

منابع

• امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام: مجموعه آثار امام خمینی، تهیه و تنظیم مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

پیوند به بیرون

• جنگ عراق با ایران، دانشنامه جهان اسلام.
• کتاب‌های دفاع مقدس
• سرودها و نواهای دفاع مقدس.
• مداحی‌های دفاع مقدس.
• سمفونی خرمشهر، اثر مجید انتظامی
• نماهنگ‌های دفاع مقدس
• برگزیده شعر دفاع مقدس
• فیلم‌ها و مستندهایی درباره دفاع مقدس